Ҡарт тирәк күләгәһендә (хикәйә)

Өн кисләп барһа ла, июнь ҡояшы һаман рәхимһеҙ ҡыҙҙыра. Зәңгәр күк йөҙө тоноҡ, тик ҡояш байышында ғына буй-буй булып һуҙылып киткән аҡһыл болоттар күренә. Ахырыһы, иртәгә лә ямғыр булмаҫҡа оҡшай.

Йылға яғынан Мирғаязовтар баҡсаһына ара-тирә еләҫ ел иҫеп ҡуя, ләкин ул ел дә баҡсаны уратып алған бейек ағастарға һәм ҡоймаға бәрелә лә ергә ята, шунан һуң төрлө емеш ҡыуаҡтары, йәшелсә түтәлдәре араһына инеп юғала.

Баҡса ҙур. Унда емеш ағастары ла, төрлө йәшелсә-емештәр ҙә күп.

Бына баҡса төпкөлөндә бер ҡарт тирәк, эре ботаҡтарын тирә-яҡҡа тарбайтып йәйеп, алыҫтарға табан уйсан ғына ҡарап, шым ғына ултыра. Уның бер яғында йыл һайын тәлгәштәрен ботарлау арҡаһында өтәҫләнеп бөткән муйыл ҡыуағы; икенсе яғында -- ҡайһы бер ботаҡтары ҡороған, ҡайһылары ҡыуара башлаған зәғиф миләш ағасы. Тирәк төбөндә айырса аяҡлап эшләнгән бәләкәй генә ағас өҫтәл, өҫтәлдең ике яғында - эскәмйәләр. Тирәктең баҡса яҡ эргәһе - һепереп таҙартылған, унда йәшел сирәм. Былары - йәйге эҫе көндәрҙә ултырып сәй эсер өсөн, ҡайһы саҡ күңелле мәжлестәр ҡорор өсөн әҙерләнгән урын. Ә тирәктең арғы яғы әрпеш ҡатындарҙың мейес артына оҡшаған - унда сүп-сар тулы, дегәнәклек, лапылыҡ. Ҡаршы яҡтағы өйәнкенең ҙур, йыуан бер ботағы ҡайырылып ауған да тирәккә килеп һөйәлгән. Баҡсаньың емеш-еләк үҫмәгән мөйөштәре, ғөмүмән, кеше аяғы баҫмаған ҡырағай урманды хәтерләтә. Был баҡсала кешенең күңеленә рәхәтлек бирә торган матурлыҡ юҡ. Бында емеш ағастарынан, йәшелсә түтәлдәренән башҡаһы етем; уларға тәрбиә булмаған, улар менән бер кәм дә ҡыҙыҡһынмаған.

Ни өсөн сирень ҡыуаҡтарына тәрбиә юҡ? Улар емеш бирмәй, шуның өсөнмө?

Нисәмә мең йылдар буйы кеше матурлыҡты сәскәләргә тиңләй, сәскәләр тураһында һағышлы йырҙар йырлай, мөхәббәтте сәскәләргә бәйләй… Ә был баҡсала саскәнең ҡәҙере юҡ.

Бына баҡсаға сығып торған верандала йорт хужаһы Кәшфулла Миргаязов күренде. Күрәһең, ҡатыны Маһикамал ҡыҫтағандыр инде, ул өҫтөнә һоро коверкот костюм, аяғына һары ботинка, башына костюме төҫлө һоро эшләпә кейгән. Юғиһә, ул былай ҡупшы кейенергә, һыланып-һыйпанып йөрөргә яратмай. Ул - эш өсөн тыуған кеше, уны һәр ваҡыт тиерлек өҫтөнә телогрейка, ябай материалдан тегелгән салбар, аяғына эш итеге, башына ҡолаҡсын бүрек кейгән килеш күрәһең. Ҡышын һалҡын, йәйен эҫе көндәрҙә генә уның кейеме аҙыраҡ үҙгәрә. Бынан биш йыл элек тектергән ошо костюмен ул тегендә- бында барғанда йәки ҡунаҡ килгәндә, унда ла ҡатыны ҡыҫтағанға күрә генә, гардеробтан һөйрәтеп сығара.

Кашфулла баҡсаны айҡап аҙыраҡ ҡарап торҙо ла веранданың һул яҡ башына, ағас күләгәһенә ҡуйылған иҫке креслога барып ултырҙы. Күрәһең, был костюмдә ул үҙен уңайһыҙ һиҙә торғандыр, төймәләрен ысҡындырып, пинжәген яурынынан аҙ ғына артҡараҡ төшөрөп ҡуйҙы. Эшләпәһен һалып, шунда бағаналағы бер сөйгә элде, бармаҡтары менән һирәгәйә төшкән ҡуңыр сәсен тараны. Уның асҡаҡ йөҙө, эскә батып торған шағыр күҙҙәре, йоҡа ирендәре күләгәлә нисектер тоноҡ күренә. Танауының осо уңға табан аҙ ғына ҡыйшайыбыраҡ торғанлыҡтан һәм ирендәре лә ныҡ ҡымтылғанлыҡтан уның йөҙө ҡымыйып көлөп еберергә әҙер торған кеше йөҙөнә оҡшай. Күрәһең, Кашфулланың ирендәре бик тиҙ кибәлер, ул ирендәрен, әле генә һөт эсеп туҡтаған бесәй һымаҡ, әленән-әле ялап сылатып тора. Һөйләгәндә лә Кәшфулла ашыҡмайынса ғына, аҡрын һәм йомшаҡ тауыш менән һөйләй. Көлгән саҡта уның тамаҡ төбөнән генә «һе» тигән бер ауаз ишетелеп ҡала. Унда ла Кәшфулла: «Әҙәпһеҙлек булманымы икән?» - тигән һымаҡ, тирә-яғына ҡаранып ала. Шунан һуң инде танау ҡыймылдай, ирендәр ҡыҫыла, тик күҙҙәре генә йылмая. Зур кешеләрҙе, етәксе работниктәрҙе Кәшфулла ихтирам итә белә. Улар менән һөйләшкәндә һәр ваҡыт, наҙлы ҡыҙҙар һымаҡ, түбән ҡарап тора. Бер-ике тапҡыр әйтмәйенсә урынға ла ултырмай. Уның менән һөйләшкән кеше, күңеленән генә булһа ла: «Ниндәй тыйнаҡ, ниндәй әҙәпле»,- тип уйламай ҡаламы икән? Ай-һай, юҡтыр! Әгәр ҙә әҙәпле кеше ниндәй була тигән күргәҙмә ойошторолһа, Кәшфулланы быяла ҡалпаҡ эсенә баҫтырып, иң алғы планға ҡуйырға мөмкин булыр ине.

Ул, тирә-яғына ҡаранып, бер аҙ ултырҙы ла урынынан ҡуҙғалды, эшләпәһен кеймәйенсә генә баҡсаға табан атланы. Ул, аҙ ғына алға эйелеп, ысыҡлы үлән өҫтөнән атлаған һымаҡ, аяғын күтәреп, һаҡлыҡ менән генә, ваҡ- ваҡ ҡына баҫып китте. Ошо ваҡыт Кәшфулланың бисәһе Маһикамал - оҙон буйлы, таҙа ҡатын - верандаға сыҡты ла иренә тауыш итте, шунан, ҡулдарын бөйөрөнә таянып, иренең килгәнен көттө.

Маһикамал төҫкә һылыу ҡатын түгел. Шулай ҙа, тәүге ҡарамаҡҡа уның килешмәгән ере юҡ һымаҡ. Шешек, һорғолт күҙ, һыҙылып киткән һорғолт ҡаш, йәмшегерәк киң танау, табаҡ бит, күпереп торған, ыҡсым ғына ҡыҙыл ирендәр; бәләкәй һәм килбәтле генә эйәк. Нисегерәк атлап йөрөргә, буйҙы-һынды, нисегерәк тоторға тиһәң - быныһын Маһикамал үҙе белә. Бында уға ярҙам кәрәкмәй. Аяҡты арҡырыраҡ баҫып, ваҡ-ваҡ ҡына атлап, түште-башты ҡайҡаңлатыбыраҡ киттеме -- аптырап торорһоң. Уның бөтә һыны, бөтә юне: «Мин барам, мин барам», - тип ҡысҡырып тора.

Йырағыраҡ таныш-белеш араһында Кәшфулла менән Маһикамалды «татыу ғаилә» тип һөйләйҙәр. Маһикамал кеше алдында үҙен ысынлап та ир өсөн өлтөрәп торған ҡатын итеп тота белә. Ире менән йомшаҡ ҡына, тыйнаҡ ҡына һөйләшә, әрепләшеп, киреләнеп бармай. Бындай саҡта уның: «Мин Маһикамал», - тигән көсө тик күҙҙәрендә генә, унда ла бик йәшеренеп кенә, тик Кәшфулла һиҙерлек кенә булып сағыла. Ләкин уны Кәшфулла һиҙә. гәҙәттә ул иренә: «Кәшфи!» - тип һүҙ ҡуша ла, минең әйткәнемде башыңды баҫып ҡына тыңлап тор, тигән һымаҡ, аҫтыртын ғына түбән ҡарап ала.

Ләкин Кәшфулла түбән ҡарамай, «Йә, һөйлә әле», ти ҙә, бисәһенең күҙҙәренә ҡарап, ауыҙын асыбыраҡ, бик ҙур иғтибар менән тыңлап тора. Шунан һуң Маһикамал, үҙенең өҫтөнлөгөнә маһайыпмылыр инде, уң ҡашын аҙыраҡ күтәрә биреп, саҡ ҡына, әҙәпле генә йылмайып ҡуя һәм, иренең күҙҙәренә ҡарап, өҙөп, киҫәтеп һөйләй. Әйтер һүҙен әйтеп бөткәс: «Шул», - тип тағы ла баягыса йылмая. Был инде: «Бойороҡ булды, үтә», - тигән мәғәнәне аңлата.

Кәшфулла ла: «Улай икән», - тип йылмая ла, ирендәрен ялай. Быныһы инде: «Бойороҡ аңлашылды», - тигән һүҙ.

Бына хәҙер ҙә ул: «Мин Маһикамал», - тигән ҡиәфәте менән ирен көтә. Кәшфулла ашығып атлай, шунлыҡтан аяҡтарын тағы ла юғарыраҡ күтәреп баҫа.

Кәшфулла веранда янына килеп етте лә, ҡатынының күҙҙәренә ҡарап:

• Йә, һөйлә әле, - тине.

Маһикамал иренән аша, баҡса төпкөлөнә ҡараған килеш, ялҡау ғына:

• Сойгә элеп ҡуйыр булғас, ул эшләпәне ниңә алып сыҡтың? --- тип, башы менән эшләпә яғына ишара яһаны ла, иренең яуап биреүен дә көтмәй:
• Ғәйнекәй менән кейәү хәҙер килеп етер, әйҙә, миңә булыш, әйберҙәрҙе сығарайыҡ, - тип өйгә инде. Эшләпәһен кейеп, уның артынан Кәшфулла ла атланы.

Маһикамал, ғәҙәтенсә, бөгөн йәкшәмбе мәжлесе уҙғарырға әҙерләнә. Мәжлес тигәс тә, ҙур мәшәҡәт менән, өй тултырып ҡунаҡ йыйыу түгел инде. Маһикамал ундай ығы-зығыны яратмай ҙа, теләмәй ҙә. Быны, дөрөҫөрәге, ғаилә мәжлесе тиергә мөмкин. Ире Сәләх Солтанович менән Маһикамалдың бер туған һеңлеһе Ғәйникамал, өйҙә торһа, улы Искәндәр була. Ҡайһы ваҡыт башҡа ҡунаҡтар ҙа күренгеләй, ләкин уныһы һирәк була торған хәл. Ә был инде аҙна һайын. Шәмбе көн - Ғәйникамалдарҙа, йәкшәмбе көн - бында. Улар хатта алдан әйтеп-нитеп тә тормайҙар, көнө, сәғәте килеп еттеме -- эйәртенешәләр ҙә баралар. Тик бер-бер мәшәҡәт килеп сыҡһа ғына, мәжлестең икенсе ваҡытҡа күсерелеүе тураһында алданыраҡ хәбәр ителә. Шулай ғәҙәткә ингән инде ул. Бөгөн Маһикамал табынды баҡса төпкөлөндәге ҡарт тирәк күләгәһендә әҙерләргә булды.

Йәйге йылы көндәрҙә табын һәр ваҡыт шунда әҙерләнә. Бында бер ултырыуы үҙе бер ғүмер бит! Тирә-яҡтан төрлө емеш-еләктәр хуш еҫ бөркөп тора. Йылғанан һалҡынса ел иҫә. Шуның өҫтәүенә был урын ҡала урамындағы шау-шыуҙан да алыҫ.

Ҡунаҡтар артыҡ оҙаҡ көттөрмәнеләр. Башта, орсоҡ кеүек өйөрөлөп, һөйләнә-һөйләнә, барсалы ебәк күлдәк кейгән Ғәйнекәй килеп инде. Уның артынан тубырсыҡ һымаҡ тәгәрәп килгән Сәләх Солтанович күренде.

Ғәйникамал медтехникумды тамамлағас, өс-дүрт йыл самаһы фельдшерица булып эшләгәйне, шунан һуң файзалы ғына кешегә, тол иргә, кейәүгә сыҡты ла эшен ташланы. Уның ире Сәләх Әхмәдуллин тиз арала район күләмендә яуаплы работник булып үрләне, ә инде райпромкомбинат директоры булып алғас, хатта уның фамилияһын да оноттолар, Сәләх Солтанович, тип кенә йөрөтә башланылар.

Ҡунаҡтар килгәндә табын әҙер ине, Маһикамал уларзы туп-тура баҡсаға, тирәк төбөнә, оҙатты. Был тирәк төбө Сәләх Солтанович менән Ғәйникамалға таныш урын. Бында уларҙың кәйеф-сафа ҡороп, тормошҡа, ғаиләгә ҡағылған мәсьәләләр тураһында кәңәш итешеп йыш ҡына ултырғандары бар.

Мәжлес бик тиҙ арала йәнләнеп китте. Маһикамал ҡәнәғәт һәм тәкәббер төҫ менән ҡунаҡтарҙы ҡыҫтап- ҡыҫтап һыйланы. Уның һыйын маҡтай-маҡтай ҡабул иттеләр.

Сәләх Солтанович бындай ғаилә мәжлестәрендә намыҫһырап тора торған кеше түгел: ҡулына эләккән бер нәмәне бөтөргәнсе һуға-һуға ла иң элек кәйефләнеп ала. Шунан инде үҙе белгән берҙән-бер көйҙө көйләй башлай. Ул көйҙөң беренсе яртыһы «Сәрмән», икенсе яртыһы ниндәйҙер икенсе бер көй булып сыға.

Хәҙер ҙә ул бер аҙ көйләп ултырҙы ла:

• Их, шәп бит минең ҡәйенбикәм… Уңдың һин, бажа, бисәнән. Шундай бисәм булһа, мин усыма ғына ултыртып йөрөтөр инем, - тип Маһикамалды маҡтай башланы. Уның был һүҙенән Маһикамал ирәйеп көлдө. Ғәйникамал еңелсә генә үпкәләп алды. Был маҡтау һүҙе Кәшфулланы ла ҡыуандыра. Улар икәү тапҡан, икәү йыйған байлыҡ бит. Эйе, байлыҡ бар, хәҙер кәйеф-сафа ҡора Кәшфулла. Ә киске һалҡын төшөү менән ең һыҙғанып эшкә тотонасаҡ. Күп хеҙмәт һалған Кәшфулла был баҡсаға. Алған белеме бушҡа китмәгән, файҙалана белә ирең. Һәр ерҙә: һәр бер емеш-еләк ағасында, һәр бер түтәлдә оҫта, белекле ҡул тейгәнлеге күренеп тора.

Сәләх Солтанович тә: «Фәнде эйәрләй белә ул минең бажа!» - тип әйтергә хаҡлы шул. Шул һүҙҙе әйтә лә ул күҙ ҡыҫып ҡуя. Уныһы ни мәғәнә аңлата торғандыр, белмәҫһен.

Бер ваҡыт Кәшфулланы райкомға саҡырҙылар ҙа колхозға эшкә барырға тәҡдим иттеләр. Башта Кәшфулла ҡаланан, район үҙәгенән, ситкә китеү мөмкин түгеллеге хаҡында бик күп сәбәптәр килтерҙе. Ҡатыны ҡушҡанса, уның йөрәк сире менән яфаланыуы, һәр ваҡыт врачтар күҙәтеүе аҫтында йәшәргә тейешлеге хаҡында әйтте. Үҙенең сәләмәтлеге насар булыуға ла зарланды. Башҡа төрлө дәлилдәр ҙә килтерҙе, һуңынан: «Уйлашып, кәңәшләшеп ҡарарбыҙ», - тине. Бына хәҙер инде был хәбәр Мирғаязовтар йортонда ығы-зығы ҡуптарҙы. Йорттоң тыныслығы китте, Маһикамал ах-пах итте, тегендә сапты, бында сапты, башына төшкән ҡайғыны ағай-эне, дуҫ-иш менән уртаҡлашты.

Нисек инде: дөрләтеп көткән донъяңды ташла ла ауылға кит имеш! Ни өсөн? Был хәлде ул һис кенә лә башына һыйҙыра алманы. «Үс итеп эшләйҙәр, минең донъямды күрә алмайҙар…» - тип уйланы. Маһикамал кейәүе Сәләх Солтановичкә югерҙе. Унан кәңәш һораны, ярҙам һораны.

Сәләх Солтановичте Маһикамал ир аҫылы ир тип, бер ынтылһа, тимер бығауҙан ысҡыныр кеше тип белә. Шуның өсөн уның ярҙамына ышана ине.

Сәләх Солтанович ҡәйенбикәһенең зарын иғтибар менән тыңланы ла, мәсьәләнең бик мөһим икәнлеген аңлатып:

• Афат беҙгә һыбай килә, йәйәү китә шул, - тип, мәғәнәле итеп һүҙ башланы. Бында аҡыл менән эшләргә кәрәк. Юғиһә, ҡаш төҙәтәм тип, күҙ сығарып ҡуйыуың бар. Ул, ҡәйенбикәһенә ҡарап, тыйпаҡ ҡына йылмайҙы һәм Маһикамалдың борсолоуы, ысынлап та, төҫөнә үк сығыуын, ҡаштары төшөп, күҙҙәре еүешләнә биреп, йылтырап тороуын күрҙе.
• Шулай булмай ни, һин беләһең инде, - тине Маһикамал, Сәләхкә тилмереп ҡарап.
• Бында, дөрөҫөн генә әйткәндә, һәр кемдең үҙ ҡайғыһы. Ауылға китеү мәсьәләһе күп кенә ағай-энене борсой. Шулай булгас, мәсьәләне Өфөлә хәл итеү яғын ҡарарға кәрәк. - Сәләх Солтанович, был инде берҙән-бер сара, тигән мәғәнәне аңлатып, ҡулы менән өҫтәлгә шапылдатып һуғып ҡуйҙы ла Маһикамалға ҡараны. Маһикамал, ултырғысын тартып, Сәләх Солтановичкә яҡыныраҡ шыуышып ултырҙы.
• Һуң уның рәтен кем белһен. Ҡайҙа, нисек итергә өйрәт инде.

Сәләх Солтанович серле генә итеп йылмайҙы.

- Бында һеҙҙең баҡсағыҙ ярҙам итер, тине.

Маһикамал аңламаны.

• Нисек?
• Бажа виноград һәм яңы сорт помидор үҫтереп маташтыра бит. Уның был эше насар түгелгә оҡшай. Бына шуны сәбәп итеп ҡуйырға кәрәк. Фән, тәжрибә… - Сәләх Солтанович, уң ҡулып күтәреп, ниндәйҙер хәрәкәттәр яһап алды. - Мөмкин бит инде шундайыраҡ ҡағыҙ алып ҡайтырға. Юғарынан…

Маһикамалдың күҙҙәрендә аҙыраҡ өмөт сатҡылары ялтыраны.

• Кем бирә һуң уны? Файҙаһы булырмы икән?
• Ағай-эне табылыр. Уларға тотонорға тотҡаһы ғына булһын. Тик һин күстәнәсеңде йәлләмә. Алышҡа - биреш. - Ул Маһикамалға йылмайып ҡарап ҡуйҙы.
• Эш уныһында тормаҫ та ул. Барып сыҡһа ярай ҙа…

Һөйләштеләр, килештеләр. Кәшфулла бөгөн-иртәгә үк Өфөгә командировкаға китергә, унда эште майлап, яйлап ҡайтырға тейеш.

Кәшфулла Өфөгә китте, ләкин Маһикамал да: «Ни хәбәр алып ҡайтыр икән ирем?» - тип зарығып көтөп, ҡул ҡаушырып ултырырға теләмәне. Юҡ, Маһикамал ундай ҡатын түгел. Ул ҡырҡ урынға етер, ҡырҡ төрлө сәбәп табыр, ләкин үҙ һүҙен һүҙ итер. Ире киткәне бирле, Маһикамалды бер нәмә борсой: уның уйынса, уларҙы ошо ауылға китеү бәләһенән ҡотҡарыуы мөмкин булған бер ваҡиға ҡубырға тора. Ләкин уны нисектер тиҙләтергә һәм үҙҙәре өсөн файҙаһы булырлыҡ юнәлешкә бороп ебәрергә кәрәк. Көндәрҙең береһендә, ошо бәлә хаҡында уйланып, борсолоп ултырған саҡта Маһикамал Зәйнәпте хәтерләне. Зәйнәп -- Кәшфулланың бер туған ағаһының ҡыҙы. Уның атаһы һуғыштың тәүге йылдарында уҡ фронтта ғәйеп булғайны; әсәһе 1946 йылда үлде, ә Зәйнәп оләсәһе менән - Қашфиҙең әсәһе Нәғимә ҡарсыҡ менән - ауылда тороп ҡалды. Өфөнән бында күсеп, йорт тирәһен нығытып, тормошто бөтәйтеп алғас, Кәшфи әсәһе менән Зәйнәпте үҙ янына алғайны; ләкин Маһикамал уларҙы һыйҙырманы, бер йылдан һуң улар икеһе лә ауылға кире ҡайтып киттеләр. Бына Маһикамал хәҙер шул Зәйнәпте, үҙенә ҡәйенһеңле тейеш ҡыҙҙы, хәтерләне лә уның йөҙө яҡтырып киткәндәй булды.

Зәйнәп уҡытыусы Вилдановтың улы Хөрмәт менән дуҫ ине. Ул дуҫлыҡ әле лә өҙөлмәгән булһа кәрәк. Маһикамал күптән түгел уларҙы кинола бергә күрҙе. Зәйпәп ҡалага килгән саҡта Хөрмәт менән осрашмай ҡалмай икән. Ә Маһикамалдың ишетеүенсә, Вилданов - хәҙер райком секретаре. Хәҙергә Маһикамалдың башында томанлы хыял булып ҡына буталған өмөт, әгәр тормошҡа ашһа, ниндәй шәп буласаҡ бит! Мирғаязовтар, Зәйнәптең берҙән-бер яҡын тугандары, тимәк, улар башҡоҙа буласаҡтар…

Хөрмәттең әсәһен күреп һөйләшкәндә лә яҡшы булыр ине, Маһикамал уны белмәй шул, таныш түгел. Уҡытыусы ҡатыны саҡта танышыуы ла, һөйләшсүе лә еңелерәк булыр ине лә бит. Уның ире райком секретаре булырын кем белгән һуң.

Маһикамал был бурысты һеңлеһе Ғәйникамалға тапшырырға булды.

Маһикамал ошо хыялды башында ҡуйыртты-ҡуйыртты ла, был фекерҙе ире Қәшфиҙән сер итеп, һағынышлы сәләм хаты яҙып, Зәйнәпте үҙҙәренә яҙна-ун көнгә ҡунаҡҡа саҡырҙы.

Еңгәһенән көтмәгәндә алынган был йылы хат Зәйнәпте хайранға ҡалдырһа ла, оләсәһе менән кәңәшләшеп, яҙғы һыу-күл һарҡҡансы, ул ҡалаға барып ҡайтырға булды. Оләсәһе: «Аңғарып йөрө, бер-бер мутлығы барҙыр», - тип ейәнсәрен оҙатып ҡалды.

Маһикамал Зәйнәпте ысынлап та йылы ҡаршыланы. Ишектән килеп инеү менән, ҡосаҡлап уҡ алды, ҡаушабыраҡ ҡалған, ишек төбөндә ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына баҫып торган Зәйнәпте елтерәтеп урынға алып барып ултыртты, ай-зайына ҡуймай пальтоһын һалдырҙы… Арлы-бирле иткәнсе сәй ҙә өлгөрҙө, Маһикамал Зәйнәпте үҙе яһаған төрлө вареньеләр һәм тәмле-томло ашамлыҡтар менән һыйланы: хатта, серле генә итеп күҙ ҡыҫып, бер стакан шәрбәт һыуы ла килтереп бирҙе. Зәйнәп еңгәһенең уны был рәүешле ҡаршылауына ышанырға ла, ышанмаҫҡа ла белмәне, тамам аптырашта ҡалды. Эстән генә: «Әллә еңгәмде алыштырғандар инде?» - тип уйлан та ҡуя. Ә Маһикамал һаман һөйләнә, һораша, ҡатын-ҡыҙҙар араһында ғына һөйләнә торған һүҙҙәр әйтеп, Зәйнәпте оялтып-ҡыҙартып та ҡуя, үҙе һаман ҡыҫтай ҙа һыйлай, ҡыҫтай ҙа һыйлай. Сәй эсеп бөткәнсе, ул Зәйнәптең эсенә- бауырына инеп алды.

Һүҙ араһында Маһикамал, абайламаҫтан ғына тигәндәй:

• Теге Хөрмәт менән нисек әле? - тип һорап ҡуйҙы. Зәйнәп, был көтөлмәгән һорауҙан оялып, башын эйҙе, ни тип яуап ҡайтарырға белмәй, ҡаушап:
• Ниндәй Хөрмәт ул? - тип, белмәмешкә һалышып, еңгәһенә ҡараны.

Маһикамал инде Зәйнәпкә, йылмайып, ярым үпкәләп, ярым шаяртып ҡарап торҙо ла, бармаҡ янап:

- Әллә еңгәңдән йәшермәксе булаһыңмы? Йәшерә алмаҫһын! - тине.

Кәшфулланың кәйефе станцияға килеп төшкәс тә яҡшырманы. Был - кисә Өфөлә дуҫ-иш менән бергә үткәрелгән шау-шыулы мәжлестең һөҙәмтәһе ине. Етмәһә, юлда, вагонда ла, юнләп ял итә алманы. Ә хәҙер ошо ҡиәфәтең менән өйгә ҡайтып ин инде. Маһикамал бысраҡ һепертке мснән ҡыуып сығарыр…

Ошондай күңелһеҙ уйҙар менән Кәшфулла вокзалға инде, алыҫ мөйөштәге бер эскәмйәнән урын алып, сумаҙанын ҡуйҙы. Ул хатта кеше күҙенә күренергә лә уңайһыҙлана: һиҙенеүенсә, уның күҙ төптәре шешенгән, йөҙө бүртенгән булырға тейеш. Таныш-белеш китеп бөткәнсе, ошо ҡарангы мөйөштә генә боҫоп ултырыу хәйерлерәк булыр. Эйе, хәйерлерәк булыр. Сөнки, Кәшфулла ниндәй генә хәлдә булһа ла, үҙенең «һаҡлыҡ, һаҡлыҡ, һаҡлыҡ», тигән ҡаты законын онотмай. Һәм Кәшфулла яңылышманы: ҡараңғы мөйөшөнән ул юлдан ҡайтып төшөүселәр араһында райондың бер-ике етәксеһен күреп ҡалды.

Халыҡ тарала төшкәс, начальствоның тауышы тынғас, Кәшфулла телефонға барып, бажаһынан ат һораны. Бажаһы машина тәҡдим иткәйне лә, Кәшфулла: «Ат һорағас, ат бир инде!» - тип ялынып, уны күндерҙе.

Машинанан атты артыҡ күреүҙең сәбәбе лә Кәшфулланың шул ҡиәфәтенә бәйләнгән. Уның өйө ҡаланың арғы ситендә, станциянан өс километр самаһы ерҙә. Был араны саф һауала ат менән үткәндә, бер аҙ елләнеп алырға, әҙәм төҫөнә инергә мөмкин бит әле. Унан һуң, Маһикамал алдында яуап тотоу өсөн, ҡалала үткәрелгән көндәрҙе, эшләнгән эштәрҙе яңынан тикшереп сығып, уй-фекерҙәреңде тәртипкә килтерергә лә кәрәк.

Өйгә ҡайтып еткәнсе, Кәшфулланың тоҫ-башы ла үҙгәрҙе, кәйефе лә күтәрелә төштө. Ләкин Маһикамалды, ай-һай алдап буламы һуң инде!

Кәшфулла ҡайтып төшөү менән үк, ҡатыны уға күҙҙәрен йылтыратып ҡарап ҡуйҙы. Ләкин хәҙергә, ят кеше алдында, бер һүҙ ҙә өндәшмәне әле. Ә Кәшфулла, эстән генә: «Өс километр атта барыу түгел, өс көн буйы йәйәү барһаң да, ҡотола алмаҫһың», - тип уйланы.

• Яҡшы типтергәнгә оҡшайһың! - Өйгә инеп, икәүҙән-икәү ҡалғас, Маһикамалдың тәүге һүҙе шул булды. Һәм, был фекеренең бәхәсһеҙ икәнлеген аңлатып, ул, уң ҡашын күтәреп, түбән ҡарап ҡуйҙы.

Кәшфулла, өйгә ҡайтып ингәс, бөршәйә төштө һәм бәләкәйләнеп ҡалғандай булды. Ул аҡрын һәм йомшаҡ ҡына тауыш менән:

- Ниндәй типтереү булырға мөмкин? - тине.

- Һөйләмә, күреп торам.

Кәшфулла өндәшмәне.

Маһикамал, елләнеп, иренең ҡаршыһына килеп баҫты.

• Күҙҙәрең төпкә батҡан, яңаҡтарың һурылған. Нилектән һуң ул?
• Юл йөрөгәндә булыр инде.
• Булыр, булыр… бындағы иттәрен ҡайҙа? - Маһикамал иренең битенән семтеп-семтеп алды. - Кейемеңдән тәмәке еҫе аңҡып тора. Бысранып бөткәнһең…
• Йә, ташла әле. Исмаһам, эш тураһында һорашыр инең.
• Һиндә эш ҡайғыһы булғандыр тиһеңме ни? Юҡты бушҡа ауҙарып, аҡса туҙҙырып йөрөгәнһеңдер әле. Кәшфулла өндәшмәй генә йылмайып ҡуйҙы. Шунан, сумаҙанын аҡтарып, юл күстәнәстәре сығарҙы. Ҡулына бер ҡумта алды ла:
• Бына «салбар тауыҡ» ботинка, - тип ҡатынына һуҙҙы. Был - бейек ҡуңыслы йылы ботинка - «румынка» ине.

Маһикамал, бүләкте ҡулына алып ҡарағас, йылмайып уҡ ебәрҙе, шулай булһа ла, тиҙ генә бирешмәҫкә тырышып:

• Шуның менән майламаҡсы булаһыңмы? - тине.

 Кәшфулла, йыуынып, өҫ-башын рәтләгәс, Өфөләге йомош-юл хаҡында ҡатынына бөтәһен дә ентекләп, теҙеп һөйләп бирҙе. Маһикамал уның һөйләгәнен шикләнеп кенә тыңланы, һәм һуңынан, кәрәкле ҡағыҙҙы ҡулына алып уҡып ҡарағас, ризаһыҙлыҡ белдерҙе. Ҡағыҙға былай яҙылғайны:

«…районы башҡарма камитетенә.

Агроном-баҡсасы Мирғаязов К. 3. иптәш тарафынан уның үҙ баҡсаһында яңы сорт виноград һәм помидор үҫтереү тәжрибәһен Башҡортостан Ауыл хужалығы министерствоһы иғтибарға лайыҡлы бер эш тип иҫәпләй һәм район башҡарма комитетенән Мирғаязов К. З. иптәштең был эшен артабан дауам иттереүгә мөмкинлек биреүҙе һорай.

Идаралыҡ началыниге өсөн Фәләнов». Маһикамал ҡағыҙҙы ҡабат-ҡабат уҡып ҡараны, ләкин күңеле тынысланырлыҡ бер ни ҙә таба алманы. Ахырҙа, ярһынып:

-Ни бысағыма ярай инде был нәмәң, йә аңлатып бир! - тип ҡағыҙҙы иренең алдына ырғытты.

Кәшфулла, ҡағыҙҙы ҡулына алып, ашыҡмай ғына күҙ йөрөтөп сыҡты.

-Ни эшләп ярамаһын, ти, Mаһи. Бына бит инде, асыҡ әйтелгән: «…үҙ баҡсаһында яңы сорт виноград һәм помидор үҫтереү тәжрибәһен… иғтибарға лайыҡлы бер эш тип иҫәпләй һәм… министерство шул эште дауам иттереүҙе һорай», - тиелгән.

- Һорай, һорай, - тип ирештерҙе Маһикамал ирен. Ә икенсе ергә… ауылға-фәләнгә ебәрергә ярамай, тигән урыны ҡайҙа һуң?

- Һин, Маһи, бигерәк тә ниһең, ҡырт киҫеп кенә ҡуймаҡсы булаһың. Улай мөмкин түгел бит.

- Мөмкин итһәң, була ул, - тине Маһикамал, ярһынып. - Ебеп йөрөргә ярамай, мөмкин яһарға кәрәк.

Кәшфулланың Өфөнән ҡайтыуына бер аҙна самаһы ваҡыт уҙғайны. Бер көндә, ире эштән ҡайтҡас, Маһикамал уны янына саҡырып алды ла, күңелле бер хәбәр һөйләп, уны хайранға ҡалдырмаҡсы булды.

Эйе, «мин Маһикамал!» - тип әйтер ваҡыт килеп етте. Ҡарар, күрер хәҙер Маһикамал Кәшфулланы, ни әйтер икән, нимә эшләр икән? Ул, ҡашын күтәрә биреп, йылмайҙы, түбәнгә ҡарап алды, йылмайыуын йөҙөндә һаҡлап, йомшаҡ ҡына тауыш менән:

• Бер яңылыҡ бар бит әле, беләһеңме? - тип һораны.

Кәшфулла ла, ҡатынының уйынсыл һүҙенә эйәреп, йылмайып ҡына:

• Әйтһәң, белермен, - тине.

Ниндәй яҡшылар улар был минутта. Ситтән ҡарап торған кеше был икәүҙе иллегә ҡарай барған ир менән ҡатын тип түгел, ә олоғайып килгән, апалы-ҡустылы ике бала тип уйлар ине. Әйтерһең, апаһы ниндәйҙер иҫ киткес бер яңы уйынсыҡ алып ҡайтҡан да, йәшереп ҡуйған ерҙән алып, ҡапыл ғына күрһәтеп, ҡустыһын хайранға ҡалдырмаҡсы була. Ә ҡустыһы инде, шаяртаһың, беләмдер мин ул уйынсыҡты, тигән һымаҡ, хәйләкәр генә йылмайып, сабырлыҡ менән көтөп тора.

• Туй була бит.
• Ниндәй туй?
• Ҡыҙ бирәбеҙ.
• Әллә тағы. Кейәүгә бирер ҡыҙыбыҙ юҡ шикелле.
• Зәйпәп һуң?
• Шулай тиҙме ни?
• Шәмбе көн.

Юҡ, былар апалы-ҡустылы ике бала түгел. Бында һәр кемдең ҡытығын килтерә торған хәйләкәр күңел шаяра. Береһе айтә: «Минең кемлегемде белеп етмәйһең икән әле. Туҡта, белерһең, бына хәҙер һине шаҡ ҡатырайым әле, белерһең!» - ти. Ә икенсеһе әйтә: «Һин мине ултыртам тип уйлайһың инде? Иҫең китерәм тиһең инде? Ашыҡма, мин һине һемәйтәйем әле. Нисегерәк туйларһың икән?» - ти.

- Ә һин ҡоҙа булаһы кешенең кем икәнен беләһенме һуң?

- Кейәү булаһы кешенең атаһылыр тип уйлайым.

- Райком секретаре булһа ни эшләрһең? - Ул: «Һиҙҙеңме инде Маһикамалдың эште нисегерәк йөрөткәнен», тигән һымаҡ йылмайып, иренә маһайып ҡарап торҙо.

- Уныһы яңылыҡ түгел, - тине Кәшфулла.

- Ә һип нисек уйлайһың, райком секретаре ҡоҙаң булғас, ярҙамы теймәҫме ни?

- Ниндәй эштә? - тип һораны Кәшфулла, аңламаған кешегә һалышып,

- Ҡалала, үҙ урынында ҡалыуҙа.

Кәшфулла көлөмһерәп ҡуйҙы.

• Киреһенсәрәк шул. Коҙа булаһы кеше колхозға китергә ҡыҫтай ҙа инде. Агрономдың урыны колхозда булырға тейеш, тип ҡуя.

Маһикамалдың төҫө үҙгәреп китте. Ул асыу менән:

- Ниңә үҙе бармай? Бик шәп булғас, барһын!- тине.

Кәшфулла:

• Бара, үҙе лә бара, - тип тыныс ҡына яуап ҡайтарҙы.

Был яуап Маһикамалды аптырашта ҡалдырҙы. Ул, ҡаштарын йыйырып:

• Ҡайҙа бара? Райкомдан ҡыуғандармы ни? - тип һораны.
• Ҡыумағандар. Колхоз председателе булып бара.

Һуңынан, алданғанлығын белгәс, Маһикамалдың йөҙөн һөрөм баҫып йөрөнө, һәм ул бөтә ғәйепте иренә япһарҙы.

Нисек түҙмәк кәрәк инде? Шундай өмөт, ышаныс бәйләп, райком секретаре менән ҡоҙалашам, уның ярҙамында тыныс ҡына, ел-ямғырҙан ышыҡланып ҡына йәшәйем, тип йөрө лә тот ҡапсығыңды! Һинең ҡоҙаң үҙе һинең ошо тыныслығыңды боҙоуға сәбәпсе кеше булып сыҡһын имеш. Ундай ҡоҙалыҡтың ни бысағыма кәрәге бар? Үҙ ояһын һаҡлай алмаған, донъя ҡәҙерен белмәгән кеше һиңә ярҙам итә аламы? Күпме көс һалды Маһикамал, күпме тырышты бит! Етмәһә, Зәйнәпкә һандығынан алып, туй күлдәге тектерҙе… Ҡоҙа булаһы кешене телгә алып, маҡтанып та йөрөнө. Ә хәҙер?… Ах! Бөтәһенә лә Кәшфулла ғәйепле. Ул белергә, ундай файҙаһыҙ кеше менән бәйләнешмә, тип әйтергә тейеш ине.

- Һуң һин үҙең әйттең бит, «һинән сер итеп һаҡланым», тинең. Шулай булғас, ҡайҙан беләйем мин, -- тип аҡланырға тырышты Кәшфулла ахырҙа.

- Бел! Белергә тейешһең! Өйөңдә нимә булып ятҡанын белмәгәс, ниндәй ир һин?

Кәшфулла ауыҙ эсенән генә, үҙе өсөн генә йылмайып, ҡулдарын йәйеп ҡуйҙы.

Өфөнән алып ҡайтҡан әлеге хикмәтле ҡағыҙ онотолғас, Кәшфулла хатта ҡыуанғайны. Уның мәғәнәһеҙ бер яҙма ғына икәнен ул яҡшы аңлай. Тик ҡатынының асыуын бер аҙ йомшартыр өсөн генә эшләнгән эш. Ләкни бына хәҙер ул ҡағыҙҙың эҙе килеп сыҡты: Кәшфулла фельетонға эләккән һәм ул ҡағыҙҙы бөтөнләйе менән Кәшфулланың үҙенә ҡаршы файҙаланғандар. Шулай уҡ ҡалала уңайлы квартира эләктереп алған, яҡшы баҡса үҫтергән дә шуларҙан айырылып китергә теләмәй, агрономия фәнен үҙ баҡсаһында ғына, үҙ хужалығы өсөн генә ҡуллана, тип бешеп яҙғандар.

Фельетонды уҡығас, Кәшфулла ғәжәпкә ҡалды. Министерство яҙыуы газетаға ҡайҙан барып эләккән һуң? Кем биргән? Ул яҙыу хаҡында ағай-эненән башҡа бер кем белмәй ине бит. Эйе, был хаҡта тик Маһикамалдың ғына һөйләнеүе мөмкин. Ул берәренә барып лығырҙағандыр ҙа эләктереп алғандарҙыр…

Шулай итеп Кәшфулланы башта фельетондағы асы хәҡиҡәт түгел, ә теге ҡағыҙҙың яҙмышы борсоно.

Газетаны Кәшфулла эштә, заготзернола ваҡытта уҡығайны. Бергә эшләгән иптәштәренән ҡайһы берәүҙәр: «Эләктеңме?» - тип асыҡтан-асыҡ әйтте; икенселәре, өндәшмәй генә йылмайып ҡарап үтә. Уларҙың да, эстән: «Уңай булған. Шәп иткәндәр», - тип уйлауҙарын Кәшфулла аңлай.

Кәшфулла көнө буйы борсолоп, бойоғоп йөрөнө.

Ул заготзернола бер ҡарт эшсенең фельетонды уҡығас: «дезертир, ҡасҡалаҡ, намыҫһыҙ», тигән һүҙҙәрен дә өҙөм-йортом ишетеп ҡалды.

Ни эшләп былай килеп сыҡты һуң әле? Ул бит үҙе теләп, был фәнде үҙе яратып, агроном булғайны. Хәҙер ниңә ҡушҡуллап ҡаршы тора? Ниңә баҫыуға, эштең ҡайнап торған еренә бармай?

Кәшфулла уйлап-уйлап ҡарай ҙа ҡатыны Маһикамалды ғәйепләй. «Ул ҡаршы төшә. Ул риза түгел. Уны саҡырһындар, уға әйтһендәр ине. Әллә: «ҡатын менән һөйләшегеҙ», - тип кенә яуап ҡайтарырғамы? Юк, улай ҙа ярамай. Ярамай». Кәшфулланы бына шундай уйҙар борсой.

Ҡайҙан барып эләкте икән һуң ул ҡағыҙ газетаға? Өйгә ҡайтҡас Кәшфулла, һис бер ни булмағандай, тыныс ҡына:

• Бисәкәй, ҡана бир әле анау Өфөнән, министерствонан, алып ҡайтҡан ҡағыҙҙы,- тине.

Маһикамал да иғтибарһыҙ ғына яуап ҡайтарҙы, дөрөҫөрәге, шелтәләп, үҙе яуап алды:

-Ниңә кәрәк ул?

- Кәрәк булып сыҡты.

Маһикамал башта, ғәҙәтенсә, уң ҡашып күтәрә биреп, иренә өндәшмәй генә ҡарап торҙо ла, ҡарашын ситкә алып:

• Сер түгелдер бит? - тип һораны.
• - Хәҙер сер түгел инде… Ул ҡағыҙҙы кемгә күрһәттең, кемгә бирҙең?

Маһикамал һағайып ҡалды, ләкин иғтибарһыҙ ғына яуап ҡайтарҙы:

- Белмәйем, ҡайҙалыр буталып йөрөй ине, юғалғандыр…

Кәшфулла асыулана башлағайны ла, бисәһенең ҡарашын күргәс, тынысланды. Ахырҙа меҫкен генә тауыш менән:

- Яҡшы иткәнһең инде, бөтә республиканы шаулаттың инде, - тигән булды.

- Ни булған һуң? -тип Маһикамал ярһына башланы. - Юнләп кенә аңлата алмайһынмы ни? Һәм ҡағыҙҙы улы Искәндәргә күрһәтеүе, уның ҡыҙыҡһынып алыуы, юғалтыуы йәшен тиҙлеге менән уның башынан үтеп китте.

- Әллә Искәндәр, үҙ балаң, бер-бер яманлыҡ эшләнеме икән?

Кәшфулла газетаны ҡатынының алдына ырғытты:

• Уҡы ана, нәмә яҙғандар… Шатлан…

Маһикамал газетаны алып ҡараштыра торғас, фельетонға күҙ һалды, ә Кәшфулла ах-вах килеп, иҙән буйлап йөрөнө лә верандаға, унан баксаға сығып китте. Фельетондың әсе теле, унда әлеге бәхетһеҙ ҡағыҙҙың файҙаланылыуы Маһикамалдың йөрәген асындырып ебәрҙе. Уның күңеле тулып китте, үҙен донъяла иң бәхетһеҙ кеше һананы.

Искәндәр генә алғайны бит ул ҡағыҙҙы. Йә инде, күкрәк һөтөңдө биреп үҫтергән балаң үҙеңә ҡаршы һүҙ күтәрһенсе… Шулай булғас, башҡа ят кешенән ниндәй мәрхәмәт көтмәк кәрәк… «Ят ярлыҡамаҫ, үҙеңдеке үлтермәҫ» тиҙәр ҙә, үлтерә икән шул.

Һуңғы ваҡыттарҙа Кәшфулла ауылға китеү хаҡында һөйләнә башлағас, Маһикамалдың берҙән-бер күҙ терәп торған өмөтө Искәндәр ине. Хәҙер ул бөтөнләй ҡайғыға ҡалды. Ю-у-ҡ, Кәшфулланың фельетонға эләгеүе өсөн түгел - уныһы, аҙыраҡ шау-шыу булыр ҙа, туҡталыр, Искәндәрҙе юғалтыуы өсөн ҡайғыра. Балаға һәр ваҡыт күҙ-ҡолаҡ булып тормағас, шулай була инде ул. Ҡайҙа йөрөмәй, кемгә ҡатышмай тиһең. Кем, нәмә һөйләмәй торғандыр. Ә һин күрмәйһең дә, белмәйһең дә. Шулай итеп, бала ата-әсәһенән һыуына, ят күрә башлай инде. Донъяла Маһикамалдың иң ҡурҡҡан нәмәһе -- Искәндәрҙе юғалтыу ине. Ошо хаҡтағы уй ҡайһы ваҡыт томанлы рәүештә генә башына килһә лә, ул, ҡурҡышынан төкөрөнә-төкөрөнә, ҡулдарын һелтәй-һелтәй, был яман уйҙы тиҙерәк башынан ҡыуып ебәрергә тырыша торғайны.

Шул арҡала Маһикамал улына ҡарата бик йомшаҡ күңелле, бик иғтибарлы булды. Искәндәрҙең бер генә теләгенә лә ҡаршы килмәҫкә тырышты. Улы, күҙгә күренерлек булып, иҫ белә башлағас, ни теләһә шуны алып бирҙе, ҡайҙа теләһә - шунда ебәрҙе. Бына шул өмөтөңдө, хыялынды, ғүмеренде бәйләгән балаң ҡулыңдан ысҡынһынсы. Маһикамалдың йөрәге һыҙланы, башы әйләнде. Өйө, баҡсалары, донъяһы емерелеп, ауып барған һымаҡ булды, тағы күңеле тулып китте: «Эй илаһым, ниңә шулай бәхетһеҙ булдым икән…» - тине лә һығылып-һығылып иланы.

Шунан уның күҙ алдына ире Кәшфулла килеп баҫты. Ул Искәндәрҙе бер ваҡытта ла артыҡ иркәләмәй ҙә һәм ҡаҡмай ҙа торғайны, Улына ул әллә нисек оло кешеләргә ҡараған һымаҡ ҡараны. Улар аталы-уллы булыуға ҡарағанда дуҫ һәм серҙәшкә оҡшанылар. Был Маһикамалды көнләштерә торғайны. Бала әсәгә яҡыныраҡ була, ә Искәндәрҙең күңеле атаһында. Атаһы уның күңелен көсләп биләргә лә теләмәй, ә бала ни өсөндөр уны яҡын күрә. Әсә йөрәге бына шунан көнләшә ине. Һәм Маһикамал, ниндәй генә юлдар менән булһа ла, балаһының күңелен үҙенә әүрәтергә тырышты. Балаһы, уны яҡын күреп, иркәләнгән саҡтарҙа күҙенә йәштәр тығылып ҡыуанды, инде уның күңеле һыуынғанын һиҙҙеме - йөрәген һөрөм ҡапланы.

Балаһының күңелен биләр өсөн, уны үҙ балаһы ғына итер өсөн ул шулай итеп бик оҙаҡ ваҡыттар яфалы, йәшерен көрәш алып барҙы. Ә хәҙер шул бала уның ҡулынан ысҡына…

Бының өсөн ул ире Кәшфулланы ғәйепләне. Кәшфулла Искәндәрҙең күңелен бала сагынан уҡ тәбиғәткә бәйләне; үҫемлектәр донъяһы менән таныштырҙы, шул хаҡтағы китаптар менән ҡыҙыҡһындырҙы.

Бына хәҙер Искәндәр ҡайтып керер. Нисек итергә һуң? Ниңә ул ҡағыҙҙы газетаға ебәрҙең тип асыуланырғамы? Өркөтөп ҡуйыуың бар. Ниңә мине, үҙ әсәйенде, шулай бәхетһеҙлеккә һалаһың тип үпкәләргәме? Яңылыш аңлап ҡуйһа?

Маһикамал шулай нисек итергә белмәй аптырап торған арала Искәндәр ҡайтып та килде. Искәндәр хәҙер олоғая килгән, аҡылға ултырған егет инде ул. Маһикамал ғына уға һаман бала итеп ҡарай.

Маһикамал улының аҙыраҡ һипкел баҫҡан ҡуңыр йөҙөнә ҡараны. Эйе, ул хәҙер ҙә күҙҙәрен, бәләкәй саҡтағы һымаҡ, сылт-сылт йома. Күрәһең, бер аҙ борсолоп ҡайтҡан, борсолған ваҡыттағы ғәҙәтенсә ирендәре ҡымтылған, өҫкө ирененең ун мөйөшөндәге ҡарайып торған борсаҡ ҙурлыҡ миңен һыйпай.

Искәндәр күҙгә бәрелеп торған һылыу булмаһа ла, һөйкөмлө генә егет. Кәүҙәгә лә таҙа, ҡалын. Көнсығыш халҡына тартым булып, күҙ ҡойроҡтары аҙ ғына өҫкәрәк һуҙылып тора. Ул фельетонды уҡығайны. Әсәһенең күҙ ҡарашынан уҡ уның уй-фекерен аңлап алды ла үҙе һүҙ башланы.

• Газетаға мин бирмәнем, - тине ул әсәһе алдында бер аҙ аҡланырға теләп. - Мин ул ҡағыҙҙы Ауыл хужалығы министерствоһына ебәргәйнем. Кем унда һыу болғатып ята, юҡ-бар ҡағыҙ биреп, кешене бутай - шуны тикшереп, сара күреүҙәрен һорағайным. Күрәһең, газетаға улар биргәндер.

Маһикамалдың борсоулы уйҙары бер аҙ тарала төштө. Ул йомшаҡ, меҫкен генә тауыш менән:

- Мин атайыңа ул ҡағыҙ юғалды тигәйнем… Әллә ҡалай килеп сыҡты,- тип көрһөнөп ҡуйҙы.

- Мин ғәйепле, - тине Искәндәр, етди төҫ алып, - мин алдаҡсы булып сыҡтым. Атайым алдында ғәфү үтенәрмен. Башта уҡ уға әйтергә кәрәк ине…

Маһикамалдың күңелендәге баяғы көнләшеү һәм ҡурҡыу төйөнө ҡапыл ҡуҙғалып китте. «Һаман атай…Ғәфү үтенергә, кәңәш итергә… Ә мине бар тип тә белмәй…» Китте, китте уйҙар буталып. Әсә йөрәге ысынлап та һыҡранды, ысынлап та өҙгөләнде.

Искәндәр, өҫтәл янына барып, ике ҡулы менән яңактарына таянып ултырҙы. «Бер ҙә яҡшы булманы бит әле был, - тип уйланы Искәндәр, әлеге ҡағыҙ хаҡында аңлашылмауҙы башына килтереп. - Кеҫәлә атайға ҡаршы таш йөрөткән һымаҡ булып сыға. Шым ғына, аҫтыртын ғына йөрө лә, дөпөлдәтеп килтереп һуҡ. Шул була инде. Атайым шулай тип уйлаясаҡ. «Ниңә үҙемә әйтмәнең, ниңә минең менән һөйләшмәнең? Мин һиңә ят кешеме ни? Мин һис бер нәмә аңламаҫлыҡ наҙан кешеме ни?» -  тиер. Һәм әйтергә лә хаҡлы. Насар булды, насар…» Ул, борсолоп, өҫкө ирененең мөйөшөндәге миңен һыйпай башланы.

• «Атаһы өсөн борсола, тип асынып уйланы улына иғтибар менән ҡарап ултырған Маһикамал. - Атаһы хаҡында уйлана, ә мине хәҙер ботөнләй онотто. Бар ни мин уға, юҡ ни…»

Уның күңеле йомшарҙы, ирекһеҙҙән, бышылдап ҡына илай башланы.

Искәндәр башта әсәһенең илауын ишетмәне лә, иғтибар ҙа итмәне. Һуңынан, әсәһенең ниҙер һөйләнә-һөйләнә, күҙ йәштәрен һөрткәнен күргәс, аптырап ҡалды. Әсәһенең илағанын ул күптән күргәне юҡ ине. «Ни эшләп мин ата-әсәмә шундай күңелһеҙлек килтерҙем һуң әле?» - тип борсолдо ул. Шунан әсәһенә ҡыҙғанып ҡарап торҙо ла:

• Әйттем бит инде, әсәй, ғәйеп миндә. Атайым менән үҙем һөйләшермен. Ниңә уның өсөн күҙ йәше түгергә инде? – тине
• Уның өсөн һыҙланмайым мин, - тине Маһикамал, баш һелкеп. - Яҙылған яҙылған инде. Ике-өс көн һөйләнерҙәр ҙә онотолор. Бер ни ҙә булмаҫ. Бына мин, улым, һинең үҙең өсөн борсолам.

Искәндәр һағайып әсәһенә ҡараны.

• Минең өсөн? Ни булған миңә?
• «Ни булған» тип ни… бына шул: һин бит беҙгә бөтөнләй ят кеше һымаҡ ҡарайһың. Беҙҙән ситләшәһең. Минең һүҙемә аҙ ғына ла ҡолаҡ һалмайһың. Уҡырға киттең дә беҙҙән бөтөнләй төнөлдөң, бына шуныһы яман, улым.

Искәндәр, аптырап һәм көлөмһөрәп, ҡулбаштарын һикертеп ҡуйҙы.

• Ни эшләп мин һеҙҙән төнөләйем ти? Ситтә йәшәү генә ситләшеү тигән һүҙ түгел бит әле…

- Һуң, улым, үҙең уйлап ҡарар инең. Ошондай ғауға ҡубып торған заманда, атайыңа ярҙам итәһе урында, үҙең; «китәм дә китәм» тип елкенәһең. Был тормош беҙҙең өсөн түгел, һинең өсөн бит. Атайың менән беҙ йәшәгән тиклем йәшәмәбеҙ инде. Ниңә һуң аҙыраҡ уйламай нитмәй ашығаһың? Уҡып бөт әле. Ағай-эңегә кәңәш ит. Колхоз ҡасмаҫ ул. Ҡасан ғына теләһәң дә ебәрерҙәр. Ә бына, бер барып эләкһәң, ысҡына алырһыңмы -- шуныһын уйлап ҡара. Ошонда арыу ғына, тыныс ҡына эшкә урынлашыр инең. Бергә-бергә йәшәр инек.

- Һиңә бер агроном етмәйме ни әле, әсәй? - тип көлдө Искәндәр.

- Ни эшләп миңә булһын, һуң атайың хөкүмәткә эшләмәйме ни? Унда кем дә булһа эшләргә тейеш бит.

- Агрономдың урыны баҫыуҙа.

- Баҫыуына ла кеше табылыр. Кеше бөтмәгән. Һин генә түгел бит.

- Башҡалар барһа ла ярай, беҙгә генә ярамай инде, ә?

- Теләгән кеше барһын.

- Бына мин теләйем бит инде, әсәй.

- Һинең үҙ тормошоң бар. Икенсе берәү ҡалаға бик килер ине лә бит, тегенеһе юҡ, быныһы юҡ. Рәтлерәк квартира табыуы бик еңел тип беләһеңме әллә?

Искәндәр көрһөнөп ҡуйҙы ла ярһынып һөйләй башланы.

-Бына шул шул, әсәй. Өй һалып, баҡса рәтләп алғанбыҙ ҙа, хәҙер бөтә нәмәне, бөтә тормошто шуға буйһондорабыҙ. Теләйбеҙме, теләмәйбеҙме, үҙебеҙ ҙә шуның ҡолона әйләнәбеҙ. Әллә һин мине лә ошо үҙебеҙҙең ҡойма эсенә, баҡса эсенә бикләп ҡуйыр инеңме?

Маһикамал улының ярһыуын һис кенә лә аңламаны. Ул улына яҡшылыҡ теләй, бәхетле тормош теләй, ә улы шул тормоштан баш тарта.

• Һине берәү ҙа бикләп ҡуйырға теләмәй ҙәһә,-- тине ул, мөмкин тиклем йомшаҡ, яғымлы булырға тырышып. - Әйтеп торам бит, үҙеңә оҡшаған урында эшләрһең. Эш ҡайҙа ла бер. Тик бына ҡорған тормошто емерергә ярамай.

Бая ғына «ата-әсәмде рәнйеттем» тип моңһоулыҡҡа төшкән Искәндәр хәҙер бөтөнләй үҙгәреп китте. Хәҙер тағы ла ҙур, ҡыйыу пландар ҡороп, бай хыялдарға сумын йәшәй торған Искәндәр уянды. Ул урынынан торҙо ла иҙән буйлап ҡыҙыу-ҡыҙыу атлап йөрөй башланы. Әсәһенең һүҙҙәрен тыңлаған саҡта уның йөҙө бер етдиләнеп, бер яҡтырып китә.

• Юҡ, беҙгә бер-беребеҙҙе аңлауы ҡыйын, әсәй, - тине ул, әсәһенең ҡаршыһына барып баҫып. - Һин бәхетте бер төрлө аңлайһың, мин икенсе төрлө. - Ул, уйланып, тағы ла иҙән буйлап йөрөй башланы һәм әсәһен үпкәләтмәҫлек йомшағыраҡ һүҙҙәр табырға тырышты. - Һинең бәхетең, әсәй, тик һин ауырға алма, мин дөрөҫөн әйтәм, һинең бәхетең бына ошо беҙҙең баҡсабыҙ, беҙҙең ҡоймабыҙ менән сикләнә. Шуның эсендә иркен, рәхәт, етеш тормош булһа, һин шуға риза. Уҙа барһа инде Ғәйникамал апайҙарға ла шундайыраҡ тормош теләр инең. Шундайыраҡ, ләкин саҡ ҡына ла артыҡ булмаһын. Артыҡ булһа, һин көнләшә башлайһың. Тыңла әле, әсәй, тыңла… Бына һинең ошо тормошоңдан ситтә булған нәмә һине ҡыҙыҡһындырмай, Бына инде һин мине лә шул бәхет менән бәйләргә, шул бәхеттең эсенә бикләп ҡуйырға итәһең. Минең анлауымса, ул тормош мине яфалаусы. ғазаплаусы бер ситлек булыр ине. Мип иркенерәк, киңерәк тормошта йәшәргә теләйем, һәм бик күп кешеләр шундай тормош өсөн көрәш алып баралар. Бына шул кешеләргә ярҙам итеп, улар менән бергәләшеп, алға ҡуйылған теләккә ирешкәндә, был инде минең өсөн бик ҙур бәхет булыр ине. Бына хәҙер колхозда тап шундай көрәш бара ла…

Улын иғтибар менән тыңлап ултырған Маһикамал:

- Булмаҫтайҙы һөйләмә, улым, - тип ҡырт киҫеп кенә ҡуйҙы. - Башҡаларҙың ҡулынан килмәгәнде, һин генә булдыра алмаҫһын…

- Юҡ, әсәй, ҡулынан килгән кешеләр ҙә бар, - тип ҡаршы төште Искәндәр. - Уларға ярҙам кәрәк…

Ошо ваҡыт Кәшфулла килеп инде. Ул бер һүҙ ҙә өндәшмәйенсә кухнягә үҙҙы. Маһикамал:

• Хәҙер атайың менән аңлашығыҙ инде,- тип көлөмһөрәне лә ире артынан кухнягә сыҡты.

Искәндәр тағы ла әлеге күңелһеҙ хәбәр тураһында уйланды. Һүҙ юҡ, фельетон дөрөҫ яҙылған. Ләкин шуныһы уңайһыҙ, атаһының фельетонға эләгеүенә ул сәбәпсе булды. Атаһы уға бик ныҡ рәнйейәсәк. Нисек кенә булһа ла аңлашырға кәрәк.

Атаһы килеп ингәс, ул, уратып-нитеп тормай, туп-тура әйтте лә һалды.

- Атай, мин фельетонды уҡыным. Ғәйеп миндә. Теге ҡағыҙҙы Ауыл хужалығы министерствоһына мин ебәргәйнем, - тине.

- Яҡшы иткәнһен,- тине Кәшфулла, бойоҡ ҡына. Ул диванға барып ултырҙы. Ауыҙының мөйөшө менән генә йылмайып ҡуйҙы. - Ҡыйыу егет икән, атаһына ҡаршы сыға, тип маҡтарҙар үҙеңде. Шәп бит…

Искәндәр, ултырғыс алып, атаһына яҡыныраҡ барып ултырҙы ла етди төҫ менән:

• Атай, һин сәнскеләргә ашыҡма әле. Өлгөрөрһөң, - тине, һәм ҡағыҙҙы ҡайҙа ебәреүен, ни өсөн ебәреүен атаһына аңлатып бирҙе.

Улы һөйләп бөткәс, Кәшфулла байтаҡ ҡына ваҡыт өндәшмәйенсә уйланып ултырҙы ла, баш ҡағын:

- Әй, улым, улым. Күҫәкләргә кем дә шәп. Бына ярҙам итеүсе генә юҡ, - тине. Һис көтмәгәндә Ғәйникамал килеп инде. Фельетон хаҡында ире ҡайтып һөйләгәс тә, ул тиҙерәк апаһының ҡайғыһын уртаҡлашырға ашыҡты.

Уның килеүе Кашфулла менән Искәндәрҙең һүҙен бүлде. Искәндәр еңел аҡыллы Ғәйникамал апаһы алдында етди мәсьәләләр хаҡында һөйләргә яратмай. Шунлыҡтан ул апаһына ризаһыҙ ҡараш ташланы ла, «ярар, һөйләшербеҙ әле» тип икенсе бүлмәгә сығып китте. Ә Кәшфулла Ғәйникамалды күргәс, иҫәнлек-һаулыҡ һорашты ла, һүҙҙе уйынға борорға теләп:

• Ишеттеңме, мине сәпәгәндәр бит, тип йылмайҙы.
• Ишеттем, - тине Ғәйникамал, еҙнәһенә һынаулы ҡарап.- Көлкө түгел. Үсләшеп яҙалар инде. Күрә алмайҙар.

Кәшфулла һаман шул уҡ иғтибарһыҙ, ғәмһеҙ тонда һәйләште.

• Ниңә, дөрөҫ бит. Бөтәһе лә дөрөҫ.
• Дөрөҫ булһа ни, - тип ярһынып, асыу белдереп һөйләне Ғәйникамал. - Өйө бар, баҡсаһы бар тип, кешене ғәйепләргә тигәнме ни? Ҡулдарынан килә икән, улар ҙа булдырһын…

- Бажа ни ти һуң, көләме?

- Юҡсы, ни эшләп көлһөн. Ул ни, былай, бер ни ҙә булмаҫ ти ҙә ул. Уның ни, беләһең бит инде, иҫе лә китмәй. Сараһы табылыр әле, ти…

Кәшфулла Ғәйникамалга кеселекле йылмайып ҡараны ла:

• Һеҙҙеңсә шулай ҙа ул, ана унда икенсе төрлөрәк ҡуялар бит әле,- тине.- Ғәйепләргә урыны бар икәнен мин үҙем дә һиҙеп торам. Китергә кәрәк ине шул. Тик бына апайың ҡаршы төшә.

Ғәйникамал еҙнәһенә аптырабыраҡ ҡараны:

• Бәй, әллә һинең үҙеңдең барғың киләме, еҙнә? - тиg һораны ул.
• Апайың риза булһа, ҡаршы түгелмен. Бына уны еңеүе ҡыйын. Һинең кеүек йыуаш, көйгә килә торған кеше түгел бит ул.
• Шулайҙыр инде. - тине Ғәйникамал, ғәмһеҙ йылмайып.
• Мин ни, бажаң ни әйтһә, шул ыңғайға ғына һыпырып тик торам шул. Бигерәк йомшаҡҡай ҙаһа ул мин.
• Исмаһам, апайыңа һин әйтеп ҡарар инең. Бәлки һинең һүҙҙе тыңлар ине.
• Эйе шул. Әйтеп ҡарармын әле.

Кәшфулла ҡатынына Ғәйникамал аша йоғонто яһап ҡарарға уйланы. Бының өсөн тәүҙә Ғәйникамалдың үҙен күндерергә тырышты.

• Колхозда ла йәшәй белгән кеше бик һәйбәт йәшәй, - тине ул, етди төҫ менән.
• Ләкин баштараҡ ауыр булыр.
• Эйе шул, - ти Ғәйникамал, еҙнәһенең ынғайына йөпләп. - Тормош ни ҡайҙа ла бер инде ул. Беҙгә килеп- китеп йөрөр инегеҙ.
• Улай булғас, һин апайың менән һөйләш әле,- тине Кәшфулла көлөп.- Ул аш өйөндә.

Кәшфулла ҙур, яҡты залга йәйелгән иҙән балаҫтары буйлап ишекле-түрле бер аҙ тапанып йөрөнө лә, итеген һалып, диванға барып салкан төшөп ятты. Эйе, бында яҡшы. Бөтә нәмә етеш, бөтә нәмә үҙ урынында. Ләкин Кәшфулланың ғына күңеле тыныс түгел. Ҡарттың һүҙҙәре әле лә уның ҡолаҡ төбөндә яңғырап тора. «Дезертир… Ҡасҡалаҡ…» Юҡ, Кәшфуллаға улай тип әйтергә хаҡтары юҡ. Ул эшләй, тырышып эшләй.

Ғәйникамал аш өйөнә сыҡты. Ул ауылға китеү хаҡында һүҙ ҡуҙғата ғына башлағайны, апаһы шул тиклем туҙып китте - Ғәйникамалды саҡ-саҡ ҡына ҡыуып сығарманы. Уныһы шунда уҡ һүҙенән кире ҡайтты. «Эйе шул, - тине апаһының һүҙен йөпләп. - Һин яҡшыраҡ беләһең инде. Тормошто емереп булмай инде».

Кәшфулла үҙен тынысландыра, ләкин йөрәген һаман ниндәйҙер бер төйөн өйкәп тора. «Ә институтты бөткәс ни өсөн бында ҡалдың? - ти ул төйөн. - Агрономдың урыны бында инеме ни? Яҡшыраҡ, тынысыраҡ урын эҙләнең. Дуҫ-иш, ҡоҙа-ҡоҙағый таптың. Йылы урынға һыйындың. Ҡыйынлыҡтан ҡастың. Был ҡасҡалаҡ булыу түгелме ни?»

Маһикамал ғәйепле, Маһикамал… Башта уҡ ул ҡаршы төштө.

«Намыҫың юҡ, юғалған…» - ти теге ҡарт Кәшфулланың ҡолағына.

Улай тип әйтеп буламы һуң әле? Кәшфулланың намыҫ юғалырлыҡ нимә эшләгәне бар? Хөкүмәт учреждениеһендә хеҙмәт итә. Үҙ бурысын үтәй. Урламай, туҙҙырмай. Шулай булғас, уны нисек ғәйепләргә мөмкин? Ул үҙен тынысландыра… Ләкин йөрәгендәге теге төйөн тағы ла тауыш күтәрә: «Алдайһың, - ти, - һин халыҡты ла, үҙенде лә алдайһың», - ти.

«Маһикамал, Маһикамал ғәйепле…»

Ә тәҙрә селтәре аша күренгән сейә ботағы: «Эйе, эйе», - тигән һымаҡ, баш ҡағып ултыра. Йөрәген, намыҫын яфалаған бөтә нәмәне Кәшфулла шулай итеп ҡатыны Маһикамалға ауҙара.

«Юҡ, етте, етте. Былай йәшәү мөмкин түгел. Тараҡан булып ярыҡҡа йәшеренеү мөмкин түгел. Китәм, китәм», - тип тынысландыра ул үҙен.

Бүлмәлә тынлыҡ. Тик стеналағы сәғәт теле генә: «Кит, кит, кит», - тип уның фекерен ҡеүәтләп тора.

Ҡатыны килеп инеү менән Кәшфулла һикереп тороп ултырҙы ла бәхәсләшергә юл ҡуймай торған ҡаты тауыш менән:

• Мин ныҡлап хәл иттем. Колхозға китәбеҙ. Бөгөндән үк әҙерләнә башларға кәрәк, - тине.

Маһикамал, ирония менән генә йылмайып, иренә ҡарап торҙо ла:

- Йоҡлағанһың. Һаташып уянғанһың. - тине.

- Мин шаяртып әйтмәйем, Маһи, көлмә. Мин дә ысын әйтәм. Хәҙер үк райкомға барып һөйләшәм. Қитәбеҙ, йыйына башларға кәрәк.

- Бер ҡайҙа ла бармайһың. Өҫтөңдө һал, йыуын…

…Улар байтаҡ ҡына ҡаты һүҙҙәр әйтештеләр. Ситтән ҡарап торған кеше Кәшфулла хаҡында: «Был кеше хәҡиҡәтте аңлаған, асыуы ҡабарған, ярһыған, уның юлына ҡаршы төшөү мөмкин түгел», - тип уйлар ине.

Ләкин Кәшфулла хәҙер ҙә Кәшфулла булып ҡалды. Асыуланды, ҡыҙҙы, бик ныҡ ярһынды ла шунан ҡатынына упкәләне, зарланды, шунан һуң, быҫҡып ятҡан усаҡ һымаҡ, аҡрынлап барып һүрелде. Тамам тынысланғас үҙен әрләне, хурланы, ғәйепләне.

Һуңыраҡ улар һәүетемсә, һин дә мин, татыу ғына ултырып сәй эстеләр. Маһикамал, кәйефе ҡырылған ирен ҡыҙғанып, еләк вареньеһе менән һыйланы, аҙыраҡ шәрбәт һыуы ла эсерҙе.

Сәйҙән һуң Кәшфулла, эш кейеме кейеп, баҡсаға сыҡты, ә Маһикамал уның артынан:

• «Китәм» имеш, Ебәрермен мин, тип ҡәнәғәтләнеп, һауалы ғына йылмайып ҡарап ҡалды.

Маһикамал Искәндәрҙең ҡайтҡанын түҙемһеҙлек менән көткәйне. Хәҙер уның бөтә өмөтө Искәндәрҙә ине. Кәшфуллаға ни - бешкән дә төшкән, унда хәҙер донъя ҡайғыһымы ни, тип иҫәпләй Маһикамал. Кәшфулланың икеле-микеле уйланып йөрөүе Маһикамалға оҡшамай. Хәҙер Искәндәр ҙә һуңғы йыл уҡый, уның үҙен дә бында ҡайтарып, бергә-бергә донъя ҡороу хаҡында һөйләшергә кәрәк ине.

Бына Искәндәр ҡайтты. Шул уңай менән, йәкшәмбе булмаһа ла, Маһикамал һөйләшеп, кәңәшләшеп эште хәл итер өсөн, тиҙ генә әлеге шул Сәләх Солтанович менән Гәйникамалды алып килде.

Алдан һөйләшеп ҡуйылғанса, Сәләх Солтанович Искәндәрҙе тормоштоң әле уға, Искәндәргә, билдәле булмаған ҡайһы бер закондары һәм серҙәре менән таныштырырға тырышты; донъя көтөү өсөн файҙалыраҡ булған эш хаҡында, тормошта кешеләр араһында булған мөнәсәбәт тураһында, нисек итеп дуҫ-иш һайлау хаҡында һөйләне. Шунан һуң Искәндәрҙең ата-әсәһенең тормошон маҡтаны. Был урында инде ул Маһикамалға ҡарап, ярамһаҡланып:

• Ҡәйенбикәм донъяны тота белә ул, - тине лә, Кәшфулланың да күңелен табырға теләптер инде:
• Улар, бажа менән икәүләп, тормошто матур алып баралар, - тип өҫтәне.

Искәндәр, Сәләх Солтановичкә ҡарап, көлөмһөрәп ҡуйҙы. Сәләх Солтанович быны һиҙҙе һәм, ашығып:

• Һуң насармы ни, Искәндәр ҡустым? - тип, йәнләнеп һөйлай башланы: - Бына атайың, әсәйең курортта йәшәгән кеүек йәшәйҙәр. Һине лә шундай тормош көтә. Донъяғыҙ теүәл, дәүләтегеҙ бар. Теләгән нәмәңде ашайһың, эсәһең. Кәрәкһә, ял итәһең… Эшләйһең дә йәшәйһең…

Маһикамал, Сәләх Солтановичтең һөйләгән өгөт-сихәт һүҙҙәренә мең-мең рәхмәттәр әйтеп, баш ҡағып, йөпләп ултырҙы. «Шулай итеп матурлап аңлата ла белмәй бит, исмаһам», - тип ул, йәмерәйеп, иренә бер нисә тапҡыр ҡарап алды. Ә Кәшфулла, ирендәрен ныҡ итеп ҡымтыған да, бажаһының һүҙҙәренән әллә ҡыуанып, әллә көлөп, ауыҙ эсенән генә йылмайып, иғтибар менән тыңлап ултыра.

• Донъяның артынан ҡыуып етеп булмай ул, - ти Сәләх Солтанович, йөҙөнә уйсан, аҡыллы ҡиәфәт бирергә тырышып. - Донъя һинең менән мине генә түгел, күп ағайҙарҙың билен бөкөрәйтә.

Искәндәр Сәләх Солтановичтең һөйләгәнен ихтибар менән тыңлай, ҡайһы саҡ башын һелкеп, йылмайып ҡуя. Ғәйникамал, аптырабыраҡ, Искәндәрҙең өҫ кейеменә күҙ йөрөтөп сыҡты. Искәндәр өҫтөнә ҡараһыу-зәңгәр пинжәк, балаҡ осон резинка менән ҡыҫып бәйләгән саңғы салбары, аяғына ҡара туфли кейгән. Ғәйникамал апаһынан бышылдап ҡына:

- Искәндәрҙең костюме юҡмы әллә, апай? - тип һораны.

- Барсы. Быйыл ҡыш ҡына алдыҡ. Кеймәй ҙәһә. «Мин күргәҙмәгә килмәгәнмен», ти. Аҙыраҡ киңерәк, әллә шуға яратмай инде.

Ғәйникамал апаһының һуңғы һүҙенә сат йәбеште:

- Хәҙерге йәштәр киң кейемде яратмай ҙаһа ул. Тар итеп тектерәләр. Искәндәргә берәй арыу ғына костюм тектереп бирһәк… бүләк итеп… нисек булыр икән тим, апай?

- Әллә тағы. Асыуланып, туҙып китмәҫме икән? Әллә тағы…

Маһикамал улының холҡон яҡшы белә, ләкин уңай тура килгәндә костюмде эләктереп ҡалыу ҙа насар булмаҫ ине тип уйлай. Шуға күрә лә ул һеңлеһенә шундай икеле-микеле яуап ҡайтарып торҙо.

Сәләх Солтанович һөйләй ҙә һөйләй. Ул Искәндәрҙән тартынып та, шикләнен тә тормай, тормошҡа, кешеләргә булған ҡарашын асыҡтан-асыҡ әйтә лә ҡуя. Искәндәргә бүлмәлә бөркөү булған һымаҡ тойолдо. Ул әсәһенән рөхсәт һораны ла баҡсаға ҡараған тәҙрәне асып ебәрҙе. Тышта һибәләп кенә яуған ямғыр, ағас япраҡтарын ҡыштырҙатып, бөтә был баҡсаға, Сәләх Солтановичтен һөйләгән һүҙҙәренә һәм Искәндәрҙең тирә-яғында ултырған кешеләргә ниндәйҙер моңһоу төҫ биреп тора. Искәндәр еүеш һауа аша, баҡса аша, ҡайҙалыр алыҫҡа ҡараған да уйға батҡан. Ара-тирә ул өшөнеп, ҡалтыранып ҡуя.

Маһикамалдып ике күҙе Искәндәрҙә. Улының йөҙөнә ҡараһа, уның башына әллә ниндәй шомло уйҙар килә. Улы уның ҡулынан ысҡынып барған һымаҡ булып тойола. Маһикамал уның сабый сағын, югереп уйнап йөрөгән бала ваҡыттарын, күҙ-йәш түгеп, улын тәүге тапҡыр институтҡа оҙатҡан көндәреп күҙ алдына килтерә лә уйға ҡала. Шунан һуң, йөҙөн яҡтыртып, ниндәйҙер бер ҡыҙ килеп сыға, Искәндәрҙе етәкләп алып китә. Улар йылға аша сығалар, алыҫлаша баралар һәм бөтөнләй күҙҙән юғалалар.

«Кем һуң ул? Ниндәй ҡыҙ? Ниңә алып китә Искәндәрҙе? Эй хоҙайым, теге мәрйә ҡыҙы икән шул - Наташа… Их, шайтан ҡыҙыҡай!»

Ул ауыл хужалығы институтында Искәндәр менән бергә уҡыған ҡыҙҙы күҙ алдына килтерә. Уҙған йыл каникулда улар бергә ҡайтҡайнылар. Искәндәр ул ҡыҙҙы маҡтап бөтөрә алмай. Йәй үткәнсе, һис айырылышмай бергә йөрөнөләр. Хәҙер Искәндәр ул ҡыҙҙы әсәһенән яҡыныраҡ күрә.

Маһикамалдың күңеле тула. Сәләх Солтанович:

• Бына шулай, Искәндәр, - тигәндә, «Искәндәр» исемен ишеткәс кенә, Маһикамал, һушына килеп, һиҫкәнеп ҡуя ла улына ҡарай.
• Тағы ни? - ти Искәндәр, ирендәрен саҡ ҡына асып.

- Тағы шул. Бына һин - йәш кеше. Донъяның асыһын-сөсөһөн күрмәгәнһең әле. Тормошто китаптан уҡып ҡына беләһең. Шулай бит инде. Ә китапҡа бөтәһен дә яҙып булмай. Йәғни, мин шуны әйтергә теләйем: тормошта китапҡа яҙырға ярамай торған нәмәләр ҙә күп була. Дөрөҫ әйтәмме, бажа? - Сәләх Солтанович, уң ҡулының һуҡ бармағын күтәреп, Кәшфуллаға табан әйләнеп ҡуйҙы.

- Дөрөҫ, - тип баш ҡаҡты Кәшфулла. - Дөрөҫ. Бына һин тормоштоң шул китапҡа яҙылмай торған яҡтарын күреп өйрән… Әйтәйек, бына мин - промкомбинат директоры. Бәләкәй эш түгел. Еңел эш тә түгел. Әрләйҙәр, бешәләр, маҡтаған кеше, пожалуй, юҡтыр. Ә мин ризамын. Вазифа ла ҙур түгел - ризамын.

- «Вазифа» нимә ул? - тип һораны Искәндәр.

- Должность. Теләгәндә юғарыраҡ эшкә үрләргә лә мөмкин булыр ине. Ә мин уны теләмәйем. Минең урыным яҡшы. Йылы урын, - Сәләх Солтанович, тирә-яғына ҡаранып, ҡәнәғәт йылмайып ҡуйҙы. - Бына уның хикмәте ниҙә бит, Искәндәр туған… Эйе… Шул уҡ мине әрләгән, мине тартҡылаған кешеләр һуңынан киләләр ҙә: «Сәләх Солтанович, шул нәмә кәрәк ине, был нәмә кәрәк ине», тип минең тирәмдә юхаланып йорөйҙәр. Ә мин уларҙың теләктәрен үтәргә бик үк ашығып бармайым. - Искәндәр Сәләх Солтановичкә табан боролдо ла һағайып тыңлай башланы - Аҙыраҡ иҫкә төшөрһөндәр әле Сәләх Солтановичте, һағынһындар тип, көттөрә бирәм…

- Тәңҡитләгән өсөн үс алаһың? - тине Искәндәр. Зәһәрле ҡарап, Сәләх Солтанович, ирендәрен асмай ғына, көлөмһөрәп ҡуйҙы:

- Юҡ. Мин тәнҡитте ҡабул итәм. Ләкин, үтә әсе телле кешеләрҙе лә онотмайым. Әйтәйек, берәү: «Сәләх Солтановичтең шундай-шундай етешһеҙлектәре бар. Қиләсәктә иҫенә алыуын һорайбыҙ», - тип тәңкитләй икән, ундай тәнҡит файҙалы. Уны иҫкә алырға кәрәк. Тәңҡитләгән кешегә лә рәхмәт әйтергә кәрәк. Файҙалы тәңҡит. Ә инде, белһә-белмәһә лә: «Ҡоҙа-ҡоҙағый ҙа дуҫ-иш фәлән дә фәгмәтән», тип лығырҙай икән, план үтәлешен, эш сифатын да шуға килтереп бәйләй икән - был ниндәй тәңҡит булһын ти? Был - яуаплы работниктен авторитетен генә тәшрәү була. Был - зарарлы, Совет кадрҙарын улай күҫәкләргә ярамай.

- Әгәр дөрөҫ булһа? - тип һораны Искәндәр.

- Нимә дөрөҫ булһа?

- Ана шул «ҡоҙа-ҡоҙагый, дуҫ-иш» мәсьәләһе.

- Етәксе работник шуның өсөн дә «етәксе», «яуанлы», тип атала, сөнки ҡайҙа нәмә эшләргә кәрәк икәнен ул үҙе белә, кәрәк урында үҙе яуап бирә.

- Тимәк, әйтәйек, һине яуаплы урынға ҡуйғандар икән, һинең теләһә ниндәй матурлыҡтарыңды ла күрмәҫкә кәрәк? «Ул - яуаплы кеше, ни эшләрен ул үҙе белә», тип, ҡул ҡаушырып ҡарап ҡына торорға кәрәк? Шулаймы?

- Шулай түгел. Мин яуаплы эштә булғас, яуаплылыҡты һиҙәм һәм тегеләй ҙә былай, тип мине бимазалап йөрөргә ярамай. Туҡта, һин минең зиһенемде таратып ебәрҙең бит әле… Ни һөйләй инем һуң әле мин?…

Искәндәр:

• Сәләх Солтанович тирәһендә юхаланып йөрөйҙәр… - тип ирония менән йылмайып ҡуйҙы…
• Эйе, юхаланып йөрөйҙәр… Икенсе тапҡыр инде улар Сәләх Солтановичте әллә ҡайҙан сәләмләп, яҡты йөҙ менән ҡаршылайҙар. Бына бит ул эш ниҙә тора.

- Етәкселәр ни ҡарай һуң? - тине Искәндәр.

- Ниндәй етәксе бит, һәр кемдең бер йомшаҡ яғы була. Етәксенең ана шул йомшаҡ яғын табып, файҙалана алһаң, унан ҡурҡмаҫҡа мөмкин. Арыҫландай ирең дә йылы һүҙҙе ярата. Йылы һүҙ - йән аҙығы, яман һүҙ - баш ҡаҙығы, тип юҡҡа ғына әйтмәгәндәр бит.

Сәләх Солтановичтен һүҙҙәренә быға тиклем артыҡ ҡаты бәрелмәй ултырған Искәндәрҙең:

- Мине шуныһы ғәжәпләндерә: ни өсөн һеҙҙе елкәләп, типкеләп ҡыуып ебәрмәйҙәр? - тип ысҡындырыуы Сәләх Солтановичтән башҡаларҙы һиҫкәндереп ебәрҙе. Һәр кем, аптырап, бер Искәндәргә, бер Сәләх Солтановичкә ҡарап торҙо. Сәләх Солтанович, бер ни ҙә булмаған һымаҡ, тыныс, сөсө генә йылмайҙы ла:

- Беҙ енәйәтсе түгел бит, беҙҙе ғәйепләргә хаҡтары юҡ, - тине. - Беҙ бит растрата яһамайбыҙ, урлашмайбыҙ. Беҙҙең нәфсебеҙ улай бик ҙур түгел. Беҙ бер аҙ мутлашабыҙ ғына. Ә уның өсөн статья юҡ. Мутлашыу - алдашыу. Шулай булғас, кемделер алдайһығыҙ бит инде. «Хәйләһеҙ - донъя файҙаһыҙ», - тигән һүҙҙе ишеткәнең барҙыр бит? - тине Сәләх Солтанович, үҙен һаман тыныс тотоп.

- Иҫке һүҙ. Хәҙер заманаһы ул түгел.

- Иҫке булһа ла, яны шарттарҙа яңыса ҡулланырға кәрәк. Һин бит уҡыған кеше, беләһең, диалектика тиҙ генә бирелергә рөхсәт итмәй. Ҡаршы торорға ҡуша. Бына беҙ ҙә шул диалектиканы файҙаланабыҙ инде.

Искәндәр, мыҫҡыллы төҫ менән көлөмһөрәп, атаһына ҡарап алды ла:

• Шулайҙыр инде, - тине. - Бына атайым да бит колхозға барырға ҡушҡуллап ҡаршы тора. Тимәк, ул да диалектиканы яҡшы өйрәнгәп. Йылы урын булғас, аҡмаһа ла тамып торғас, шул еткән. Башҡаһының нимәгә кәрәге бар?

Быға тиклем шым ғына ултырған Кәшфулла, улына ҡарап, аҙ ғына йылмайған һымаҡ булды ла һүҙгә ҡушылды:

- Минең хеҙмәт урыным «аҡмаһа ла тама» торған урын түгел бит, - тине. -- Қүп кеше беҙҙең эште белмәй, уның менән ҡыҙыҡһынмай ҙа. Ә бына Сәләх Солтановичте ҡалала белмәгән кеше юҡтыр. Шулай булғас, мин үҙемде ул категорияға индерә алмайым.

- Дөрөҫ һөйләмәйһең, тине Сәләх Солтанович, тәрилкәнән ҡулына ҡып-ҡыҙыл помидор алып.

- Ниңә дөрөҫ булмаһын, дөрөҫ. Һин агрономмы? - Сәләх Солтанович помидорҙы сәнскегә сәнсеп, өйрөлтөп ултырҙы.

- Агроном.

- Ҡайҙа агроном?

- Ҡайҙа? Һин беләһең минең ҡайҙа эшләгәнде.

- Һин - үҙ баҡсанда агроном. Бына һинең хеҙмәтең, - Сәләх Солтанович ҡулындағы помидорҙы тағы ла өйрөптөп алды.- Ана һинең хеҙмәтең. - Ул баҡсаны күрһәтте. Шаяртма һин, бажа. Унда, бәлки, нығыраҡ тама торғандыр.

Сәләх Солтановичтең был һүҙҙәре һәр кемде уңайһыҙ хәлдә ҡалдырҙы, Ғәйникамал, төҫө ҡасып, бер иренә, бер апаһына ҡараны. Маһикамал ҡыҙарып, бүртенеп китте. Тик Искәндәр генә ирония менән йылмайып ултырҙы.

- Мин дәүләт учреждениеһендә эшләйем. Мине насар эшләйһең тип шелтәләгәндәре лә юҡ әле, - тип Кәшфулла аҡланырға тырышты.

- Уныһын һин миңә һөйләмә, бажа, - тине Сәләх Солтанович, Кәшфуллаға күҙ ҡойроғо менән генә ҡарап. - Мин бит яҡшы аңлайым. Ҡайҙа эшләүең, ҡайҙа урын биләп тороуың минең өсөн сер түгел. Ул, хәйләкәр йылмайып, тирә-яғына ҡаранып алды. - Бында сит кеше юҡ, барыһы ла үҙебеҙҙекеләр. Шуға күрә мин асыҡтан-асыҡ әйтәм. Ул шулай инде ул, бажа: һәр ҡайһыбыҙҙың бармаҡ үҙенә табан кәкере. Тик һиндә уның формаһы ғына икенсерәк. Ул яҡтан һин, бажа, миңә ҡарағанда ла хәйләкәрерәк булып сыҡтың… Хәйер, бында ҡәйенбикәмдең хеҙмәте ҙурыраҡ инде. Тормошто ул шулай оҫта юлға ҡороп ебәрҙе.

Сәләх Солтановичтең был һүҙҙәре Ғәйникамал менән Маһикамалды бөтөнләй аптырашта ҡалдырҙы, Ә Кәшфулланы әллә ниндай буталсыҡ уйҙар солғап алды. Һәр ваҡыт маҡтап, хуплап, кәңәш биреп килгән Сәләх Солтанович хәҙер үҙе ғәйепләй. Ул Сәләх Солтановичтең тормошо хәләл көскә ҡоролмауын аңлай ине. Уның ҡул да югерек, күңел дә таҙа түгел, быны Кәшфулла күрә. Ләкин кеше тормошона ҡыҫылырға теләмәй. Үҙенең намыҫына кер төшмәгән, уға шул еткән. Һәр кем үҙе өсөн яуап бирә.

Ләкин Сәләх Солтановичтең һуңғы һүҙҙәрен ишеткән, ҡайһы ваҡыттарҙа уның күңеленә шик һала торған төйөн ҡапыл ҡалҡып сыҡты. Ул уйларға теләһә, теләмәһә лә, уның күҙ алдына ике төрлө тормош килеп баҫты. Бына уның заготзернолағы эше, көкүмәт эше. Бына үҙ хужалығы, үҙ эше. Тегендә нимә эшләй һуң ул? Бара, тикшерә, бөтә эштең билдәләнгән тәртип буйынса барыуын күҙәтә, тейешле ваҡытты намыҫлы рәүештә тултыра ла өйөнә ҡайта. Инде кәрәк икән, саҡыралар икән, занятиенән һуң да, кистәрен дә барып әйләнә. Бер ваҡытта ла эшкә һуңға ҡалғаны булмай, эш ваҡытында юҡты-бушҡа бушатып йөрөмәҫ, ул яҡтан Кәшфулла бик тәртипле кеше. Нисәмә йыл эшләп, исмаһам бер замечание лә алғаны юҡ. Ундағы эш бына шулай бара. Йортона ҡайтҡас, Кәшфулла икенсе эшкә сума. Эйе, уның ысын күңелдән бирелеп эшләгән эше бында - хужалығында. Бында ул арыу белмәй, талыу белмәй, бөтә донъяһын онота - эшләй, яратып эшләй.

Эшләһә һуң? Ул бит үҙ бурысын үтәп ҡайтҡан, хәйләләп-нитеп йөрөмәгән, тейешенсә намыҫ менән эшләгән.

Һуңынан инде үҙ хужалығында күпме эшләһә лә, ни эшләһә лә хаҡы бар бит! Кәшфулла шулай уйлай-уйлай ҙа һәр ваҡыт үҙен тынысландыра килә ине. Ә хәҙер уның иң яҡшы ҡәрҙәш кешеһе уны ғәйепләй. Ғәйепләй тип, был хаҡта ул, әлбиттә, тауыш күтәрмәй, тик аңлатып, эштең ниҙәлеген уға төшөндөрөп кенә бирә. Күрәһең, Сәләх Солтановичтең эше шәхер-мәхер ҙә, минеке тап-таҙа, тип уйламаһын ти торғандыр инде.

• Нисегерәк, атай? Еҙнә шәп әйттеме? - тип Искәндәр көлөмһөрәп ҡуйҙы. Кәшфулла һиҫкәнеп китте. Ахырыһы, үҙенең борсолоуын һиҙҙермәҫкә тырышып, ирекһеҙҙән йылмайып:
• Ул әйтер инде ул, һүҙгә аптырап тормай, - тигән булды.
• Дөрөҫ әйтә, - тине Искәндәр, күҙҙәрен ҡыҫа төшөп. Ул ирендәрен ҡымтыны, өҫкө иренендәге миңен һыйпай башланы. - Һеҙҙең арала айырма юҡ тиергә мөмкин. Эйе, һәр ҡайһығыҙҙың бармаҡ үҙенә табан кәкере. Еҙнә быны яҡшы белә, яҡшы аңлай һәм теше-тырнағы менән йәбешеп, шулай эшләргә тырыша. Һин аңлап етмәйһең. Үҙеңсә, һис бер насарлыҡ эшләмәйем, минең намыҫым таҙа, тип уйлайһың. Ләкин барыбер еҙнәнән һис кенә лә ҡалышмайһың. Айырма шунда ғына: икегеҙ ике һуҡмаҡтан бараһығыҙ, ләкин юлығыҙ бер.

Был ваҡыт Сәләх Солтанович төҫһөҙ, һалҡын күҙҙәрен алдындағы билдәһеҙ бер нөктәгә текләгән дә, ғәҙәтенсә яһалма йылмайып, ара-тирә баш ҡағып ултыра ине. Ул Кәшфуллаға боролоп ҡараны һәм, Искәндәргә баш ҡағып:

- Малай кәрәкте бирәме? - тип көлдө.

Кәшфулла өндәшмәй генә көрһөнөп ҡуйҙы. Был урында, уңайы тура килгәндә, Гәйникамал да:

- Алма ағасынан ситкә төшмәй, тиҙәр, төшә икән шул, - тип һүҙ ҡыҫтырҙы. - Төшә, төшә,- тип ҡеүәтләне Сәләх Солтанович ҡатынының һүҙен. Ел булһа, ситкәрәк тә тәгәрәй ул.

Маһикамал:

• Һаҡлай алмағас, тәгәрәмәй ни, - тип, тумһайып, иренә ҡараны.

Сәләх Солтанович уға ҡаршы төштө:

• Юк, ҡәйенбикәм, тәгәрәгәне яҡшы, - тине. Шунан, Кәшфуллаға ҡарап: - Ә мин, бажа, дөрөҫөн генә әйткәндә, һиңә ауылға барып эшләп ҡайтырға кәңәш итер инем, - тип өҫтәп ҡуйҙы.

Маһикамал да, Ғәйникамал да, күҙҙәрен таҫырайтып Сәләх Солтановичкә ҡаранылар. Ә ул, үҙенең был һүҙе башҡаларға инсек тәьҫир иткәнлеген яҡшы аңлағанлыҡтан, бер аҙ ваҡыт өндәшмәйенсә, күҙҙәрен йылтыратып, шым ғына йылмайып ултырҙы. Шунан һуң, тыңлап ултырыусыларҙың ысынлап та аптырашта ҡалыуҙарына ышанғас, мәғәнәле ҡиәфәт менән:

- Барып ҡайтырға, тим мин, шуныһын аңлағыҙ, - тип өҫтәне.

Маһикамал менән Ғәйникамал икеһе бергә:

- Нисек барып ҡайтырға? - тип һоранылар. Искәндәр, Сәләх Солтановичтең һүҙҙе ҡайһы яҡҡа бороуына төшөнөп, ауыҙ эсенән генә ниҙер әйтеп, уға асыуланып ҡарап ҡуйҙы.

- Барып, бер йылмы, артығыраҡмы эшләп ҡайтырға кәрәк. Ни өсөн тиһегеҙме? Сөнки һәр кемгә билдәле, хәҙер ауыл хужалығына бик ҙур иғтибар бирелә. Унда барған кешегә хөрмәт һәм ихтирам. Инде барып бер аҙ ваҡыт эшләгәс, бажа күкрәк ҡағып һөйләшә ала. Киләсәктә уны яҡшы перспектива көтә. Быны аңламау насар булыр ине.

- Әлеге шул һаман бармағың үҙеңә табан кәкере, - тине Искәндәр, башын ҡағып, күҙҙәрен ҡыҫып. - Қолхозға күҙ буяр өсөн генә түгел, эшләргә, йәшәргә, шунда бергәләп тормош ҡорорға барырға кәрәк бит. Экскурсияға йәки күҙәтеп йөрөргә түгел, тормош ҡорорға -- быны аңламау ҙа насар булыр.

Сәләх Солтанович хәҙер нисек кенә булһа ла ыңғайға һыпырырға тырышты:

• Дөрөҫ, Искәндәр, дөрөҫ әйтәһең, эшләргә кәрәк, - тип йөпләне.

Маһикамал, асыуланып:

• Ә һин үҙең ниңә бармайһың? - тип һораны.
• Кем, минме?
• Эйе, һин.
• Шутник һин, ҡәйенбикә, - тип йылмайҙы Сәләх Солтанович, башын сайҡап. - Мин бит директор. Колхозға директор кәрәкмәй, агроном кәрәк.

Маһикамал ҡулын ғына һелтәне:

- Һинең ҡойроҡто тотоу ҡыйын инде ул.

- Юҡҡа бошонма, әсәй, - тине Искәндәр, урынынан тороп. - Ауылға теләһә кемде ебәрмәйҙәр. Эшләргә теләгән һәм эшләй алырҙай кешене генә ебәрәләр.

- Улай булғас, беҙҙе ниңә көсләйҙәр? - тине Маһикамал, ҡыҙып. - Беҙ теләмәйбеҙ бит.

- Мин теләп барам. Уҡыуҙы ғына тамамларға кәрәк! - тине Искәндәр. Шунан, атаһына ҡарап күҙ ҡыҫты ла:

 - Атайым да барырға теләй,- тип өҫтәне.

- Һөйләмә юҡты, теләмәҫ.

Юҡ, әсәй, теләй. Бына күрерһең.

Шулай тине лә, Искәндәр, серле генә йылмайып, бүлмәнән сығып китте.

Мәжлестең боҙолоуы күренеп тора ине инде. Һәр кем борсолдо. Бажаларҙың да татыулыҡ юғалды. Ғәйникамал да, бер еҙнәһенә, бер иренә ҡарап, ни әйтергә белмәй аптырап ултырҙы. Маһикамал асыулы ине. Эште көйләр өсөн йыйған мәжлес, киреһенсә, боҙоп ҡына ҡуйҙы. Маһикамал ваҡытлы-ваҡытһыҙ кәрәкмәҫ һүҙҙәр һөйләгән кейәүенә лә, һүҙҙе олоға ебәргән иренә лә асыуланды. Ә Искәндәрҙең уйынлы-ысынлы әйткән һуңғы һүҙе уның күңеленә шик һалды.

Һөйләшеп-һөйләшеп һүҙ берекмәгәс, Сәләх Солтанович менән Ғәйникамал ҡайтып киттеләр.

Тышта ямғыр һибәләй. Қөҙгө һалҡын ел ҡарт тирәктең һуңғы япраҡтарын йолҡа. Өйҙә - ҙур, йылы, яҡты бүлмәлә - тынлыҡ. Диванда, биҙәкле бәләкәй мендәр өҫтөндә, ҙур һоро бесәй йоҡлап ята. Һарыға буялған иҙәнгә барсалы келәм йәйелгән. Келәм өҫтөнән, өҫтәл уратып һәм йоҡо, аш бүлмәләренә сыға торған ишектәргә табан һуҙып, аҡ киндер сепрәк түшәлгән. Баҡсаға ҡараған тәҙрә янында, аҡ киндер сепрәк менән көпләнгән тәбәнәк креслола, креслоның үҙенән тамырланып үҫеп сыҡҡан һымаҡ булып, ирәйеп Маһикамал ултыра. Ул ҡаштарын йыйырып, тумһайып, тирләгән еүеш тәҙрә аша, бойоғоп, һыҡранып сайҡалған баҡсаға ҡарай ҙа көҙгө елгә һуҡрана, донъяға асыулана.

Кәшфулланың китеүенә бер аҙна. Кайҙа йөрөй, ни эшләп йөрөй - белгән кеше юҡ. Қәңәшеп тә, Маһикамалдан рөхсәт һорап та тормаған, киткән дә барған. «Мин «Алға» колхозына киттем. Һуңы нисек булыр, күҙ күрер», тигән дә, башҡа бер нәмә лә әйтмәгән дә, аңлатмаған да. Күҙ ҡарашындан ни әйтереңде аңлаған. Ни ҡушһаң, шуны эшләргә әҙер торған Кәшфулла ла хәҙер ташлап китте, баш бирмәне. Ә Искәндәр? Кәшфулла Кәшфулла инде ул. Барһын, йөрөһөн, күрһен. Үҙәгенә үткәнсе йөрөһөн. Кәрәк була икән, Маһикамал барыр ҙа еңеп ҡойоп алып та ҡайтыр. Маһикамал уның алдында бик ваҡланып тормаҫ. Бына Искәндәр менән эш ҡыйыныраҡ. Юғалтыуы шул булырмы икән ни?

Маһикамал был фекерҙе башына килтерергә лә ҡурҡа. Ни өсөн уның тыныс тормошон борсойҙар? Ул шуны аңламай. Юҡ, Маһикамал тиҙ генә бирешмәҫ. Ул ныҡ ултырған, ул тамыр йәйгән. Уны йолҡоп алыуы еңел түгел.

Тышта, баҡсала, көҙгө һалҡын ел ҡарт тирәктең һуңғы япраҡтарын йолҡа.

Шәкир НАСЫРОВ