Олоғайған көнөндә урамда тороп ҡалған апай башҡа бындай хәлгә ҡалғыһы килмәй

Суд залынан

“Маңлайыма яҙылған яҙмышым шулмы?..”

Әҙәм балаһының яҙмышы әсә ҡарынында уҡ маңлайына яҙылып ҡуйыла, тейҙәр. Ҡайһы саҡта шундай әсе күрәсәктәрҙе бер нисек тә үҙгәртеп булманымы икән ни, тип уйлап та ҡуяһың. Йорт түрендә, яҡындарының ҡәҙерендә генә ултырырға тейешле өлкәндәрҙе яҙмыштары бәргесләй башлаһа, бигерәк тә аяныслы.

“Минең дә бар ине йәш саҡтар! Дыуамал, сая ҡыҙ була торғайным”, тип көрһөнә Мәфрүзә апай.

Хәҙер инде күҙҙәре лә насар күрә башлаған, саҡ йөрөгән апайҙа нәҙекәй, әммә көслө ҡыҙҙы күҙ алдына килтереүе лә ауыр. Атаһы төҙөлөштә һәләк булғандан һуң, ҡаты ҡуллы әсәһе үҫтерә уны. Апайҙың хәтерләүенсә, әгәр төнгө сменаға киткән әсәһенең ҡайтыуына нимәнелер эшләп ҡуймаһа, йәки тейешле итеп башҡармаһа, һәр саҡ язаһын алыр булған. Шулай бер йоҡлап ятҡанда өҫтөнә бер биҙрә боҙло һыу һибелә. Йоҡлап ятҡан бала ҡурҡып, бер нимә аңламай. Ошонан һуң бер яҡ ҡолағы ла насар ишетеп ҡала. Ә унан йыш ҡына иртәнсәк торғанда түшәге еүеш була башлай. Бынан һуң әсәһе оторо ярһый, уны туҡмай. “Тәүҙә юҡсыллыҡ шундай хәлгә килтерәлер, тип уйланым. Әсәйемә ярар өсөн барыһын да эшләнем. Әммә бер баҙар көнө ауыл яғынан туғандар сәйгә инде. Әсәй өйҙә юҡ ине. Мин йәһәтләп самауыр ҡайнатып, уларҙы өҫтәл янына саҡырҙым. Өндәшмәй генә сәй һемерәбеҙ. Туғандарҙың ауылдан күстәнәскә алып килгән ҡоротон ҡалаҡ осо менән берҙе генә ашап ҡуйҙым. Әсәйгә һәм ҡустыма ҡалһын тинем. Шул саҡ инәй миңә текләп ҡарап: “Нисек әсәң, рәнйетмәйме?” - тип һораны. Тәүҙә юғалып ҡалдым, унан йәһәтләп “юҡ” тинем. Инәй ҙә ҡуймай: “Нисә йәш әле һиңә?” - тип сираттағы һорауын бирә. “Ун дүртем тула”. “Улай булғас һөйләргә була. Мин һинең атайың яғынан ике туған булам. Һинең үҙеңдең әсәйең һин имсәк булғанда вафат булып ҡалды, ныҡ ауырый ине. Атайыңа хәҙерге әсәңде димләп алып бирҙеләр. Үтмәй ултырған бер ҡарт ҡыҙ ине. Атайың бер шарт ҡына ҡуйҙы: “Ҡыҙымды үҙ балаңдай көтәһең”, -тип. Риза булып сыҡты. Әммә атайыңдың тере саҡта йыш көрһөнгәнен иҫләйем, “Һеҙҙең өгөткә бирелеп, юҡҡа өйләнгәнмен, яҡшы әсәй була алмаҫ ул ҡыҙыма. Ярһып илаһа ла, ҡулына алмай баламды”, ти ине. Ярай, һиңә ҡусты табып бирергә эшкингән. Рәнйетмәгәс ярай, тынысмын. Әгәр ауыр булһа, һәр саҡ ауылға ҡайта алаһың, унда беҙҙең туғандар күп”, -тип тамамлай һүҙен әбекәй.

Мәфрүзә ышаныр-ышанмаҫ ултыра. Унан күңеленә иҫ киткес еңеллек килә. Шуға күрә ҡаты уға әсәһе, бер ҡасан да ҡустыһын ҡосағына алған кеүек, иркәләмәй ҙә, матур һүҙ ҙә ҡушмай. Кем сит баланы яратһын! Быға тиклем әсәһенең яратмауында үҙен ғәйепле тойған Мәфрүзә иркен тын ала. Үгәй әсәй тураһында әкиәттәрҙе яҡшы белә ул. Эштән ҡайтҡан әсәһенә ауылдан кешеләр килеп киткәнен генә әйтә, күстәнәстәрен күрһәтә. Ҡыҙ баш баҫып әсәһе ҡушҡандарҙы эшләүен дауам итә. Тик ҡыҙының педагогия училищеһына барырға теләүен ишеткәс, ҡатын туҙынып китә. “Ниндәй уҡыу! Беҙҙә заводта эшселәр эш хаҡын яҡшы ала, ана, цехта иҙән йыуыуҙан башларһың да! Күпме һине бушлай ашатып-кейендереп йәшәтергә була? Үҙеңә – үҙең табырға ваҡыт!” - ти ул. Шул саҡ Мәфрүзә: “Шулай инде, үҙ балаң булмағас! Миңә уҡымаһам да ярай! Ниңә улай булғас атайымды алдап, миңә әсәй булам тип йәбешеп кейәүгә сыҡтың?”-тип әйтеп ысҡындыра. Шул уҡ көндө әсәһе уның юҡ-бар кейемен сепрәк моҡсайға тултырып, тышҡа сығарып ташлай. Артынан сибек кенә ҡыҙҙы ла тышҡа сығарып быраҡтыра.

Мәфрүзәгә уҡытыусы булыу хыялы тураһында оноторға тура килә. Ул ҙур ҡалаға барып, һөнәрселек училищеһына уҡырға инә. Ҡабул итеү комиссияһы алдында яланаяҡ баҫып торған ҡыҙҙы күреп, бер уҡытыусы уны һуңынан саҡырып ала. Мәфрүзәгә ике күлдәк, ботинка тоттора. Ҡыҙ Надежда Петровнаға сикһеҙ рәхмәтен уҡый. Ял көндәрендә барып, уға өй эштәрендә, баҡсала булыша башлай. “Ну и работящая ты, Маша. Вся работа у тебя спорится, загляденье”,-тип маҡтай уҡытыусыһы.

Мәфрүзә маляр һөнәрен үҙләштереп, төҙөлөштә эш башлай. Ул йылдарҙа бер-бер артлы ҡатлы-ҡатлы йорттар төҙөлә, бар ерҙә тормош ҡайнай. Тырыш ҡыҙ иң әүҙем комсомол була, бригаданың комсоргы итеп ҡуялар. Тағы бер һәләте асыла: атыу ярыштарында алдынғылыҡты бирмәй. Үгәй әсәнән һәр саҡ кәмһетелеп йәшәгән ҡыҙ асылғандан асыла бара, күңелсәк, сая, һылыу ҡыҙға әүерелә. Иң алдынғы эшселәрҙең береһе булып, исеме Почет таҡтаһынан төшмәй. Һылыу ҡыҙҙың артынан йүгергән егеттәр тә күп була. Ә уның күңеле Надежда Петровнаның күршеһендә йәшәгән Антонда ғына була. Йәштәр осраша башлай.Тиҙҙән Мәфрүзә оҙайлы йылдарға Машаға әүерелеп, Антондың бәләкәй генә өйөнә күсеп килә. Егеттең әсәһе ҡыҙҙы үҙ итә алмай. Дингә бирелгән оло ҡатын улының сит милләт кешеһен алыуын ҡабул итмәй. Үгәй әсәнән рәнйетелеп йәшәп өйрәнгәнгәме, Мәфрүзә ҡәйнәһенең буштан-бушҡа туҡтауһыҙ мыжыуына, үҙен “басурманка”нан ғына һалдырыуына иҫе лә китмәй. Ошо бәләкәй генә өйҙә уларҙың беренсе улдары тыуа. Ҡәйнәһенең балаһын суҡындырып, тәре тағып ҡуйыуына ла иҫе китмәй. Ул бит комсомолка, атеист. Тиҙҙән уларға ике бүлмәле фатир бирәләр. Йәш ғаилә шунда күсенеп сыға. Бер-бер артлы тағы ике улдары донъяға килә. Атай менән әсәй һәр саҡ эштә булғас, малайҙар ҡәйнә ҡулында үҫә. Өлкән әбейҙең үҙен яратмау хистәре йөрәген ярып сыҡҡан балаларына ла күсер тип уйламай ҙа ҡатын. Әммә үҫә бара улдарының үҙе менән һауалы һөйләшеүҙәренә, тик аталарын һәм ҡартәсәһен тыңлауҙарын күрә. Ире яғына тартып, һап-һары булып буй еткергән малайҙарҙың үҙенеке булыуына хатта ҡайһы саҡта ышанмай ҙа китә. Бала сағында өлкәндәрҙе ололау мөхитендә үҫкән ҡатын улдарының үҙенә “мать”, хатта “эй, ты” тип кенә әйтеүенә, күҙ йәштәрен күрһәтмәү өсөн, тешен ҡыҫып түҙә. Ҡәйнәһе яҡты донъяны ҡалдырып китһә лә, үҙенең Мәфрүзәгә булған нәфрәт орлоҡтарын ейәндәренә сәсеп ҡалдыра. Шул саҡ ҡатын әле улдары бәләкәй саҡта ҡәйнә кешенең: “Не забывай, где тебя подобрал мой сын!” тип кәмһетеүен, ә иренең үҙен яҡлап бер һүҙ әйтмәүен хәтерләй. Үҙе лә үҙен яҡлап бер һүҙ әйтмәне бит. Ә улдары ошо ағыуҙы һеңдереп үҫте, хәҙер уларға нисек үпкәләһен инде?! Малайҙары ҙурайып, эшсе һөнәрҙәрен алды. Ике улы Камчатка яғына китеп төпләнде. Уртансы улдары үҙҙәре менән ҡалды, өйләнде. Ейәндәре тыуғас, ике бүлмәле фатирҙа бөтөнләй һыйыш ҡалманы. Килене лә үҙен ҡәҙерләп торманы. Улы хөрмәт итмәгәс, сит ҡатын ҡайҙан ихтирам итһен. Йәш ғаилә үҙ-ара йыш талаша башлағас, бөтөнләй тыныслыҡ бөттө. Тиҙҙән ире түшәккә ятты. Был мәлдә Мәфрүзәгә бигерәк ауырға төштө. Ире ауыр кәүҙәле ине. Уны тәрбиәләүе, йыуындырыуы, ашатыуы – барыһы ла уның өҫтөндә булды. Улы менән килене ҡарты янына килеп тә ураманы. Мәфрүзә табиптар менән һөйләшеп ирен дауаханаға һалып, үҙе уның янында ултырғыста йоҡлап йөрөнө. Сөнки килене генә түгел, улы ла өйҙән ҡыуа башланы. Ире әмәлгә оҙаҡ ыҙаламаны – биш көндән мәрхүм булды. Быға тиклем һөйләшә алмай ятҡан ҡарты үлер алдынан: “Прости меня, Маша...” - тип әйтә алды.

Мәфрүзә тыуған яҡтарына ҡайтырға булды. Улдары ҡарттар йортон йыш телгә ала башлағас, йыйынып юлға сыҡты. “Ундай ерҙә йәшәргә мин бәлйерәп төшкән әбей түгел әле. Әгәр ҡарттар йортона барырға тура килһә лә, тыуған яҡтарымда булһын ул”. - тип уйланы.

Тәүҙә ҡустыһын табып, уның менән осрашырға теләне. Тик үкенескә ҡаршы уның күптән яҡты донъя менән хушлашыуын белде. Их, йәш саҡта уйланылмаған, ә хәҙер туғанлы булғы килә, тигән уйҙар башынан сыҡманы. Сөнки иренең яҡындары уны ҡабул итмәне. Унан тыш уларға “туғаным”, “үҙ ҡаным” тип бер-берен тартыу бөтөнләй хас түгел ине. Сабира инәһенең туғандарын эҙләп ауылға барҙы. Бында ла барыһы ла үҙгәреп бөткән, өйҙәрҙең ике ҡатлыһы ла, емеректәре лә, буш торғандары ла бар. Сабира инәһенең йортонда ейәнсәре йәшәй икән. Мәфрүзә үҙенең атаһы яғынан туған булыуын аңлатты, ауылда йәшәргә теләүен белдерҙе. “Бәлки, буш торған йортҡа инергә булалыр?” - тип һораны. Ҡатын: “Уныһын силсәүиттән һорайһығыҙ инде”,- тип кенә ҡуйҙы. Шулай ҙа бер ҡасан күрмәгән инәһен өйөнә саҡырып ашатып, сәй эсереп сығарҙы. Мәрфүзә ауыл башлығын эҙләп китте. Конторала ултырған ҡатын менән һөйләшеп киттеләр. Мәфрүзәнең ниндәй йомош менән йөрөгәнен белеп ҡалғас, “Апай, күрше ауылда беҙҙең атайыбыҙ яңғыҙ йәшәй. Өй ҙур, матур. Әсәйебеҙ күптән мәрхүмә. Атайҙы һәр саҡ барып ҡарап йөрөргә ваҡытыбыҙ юҡ. Әйҙәгеҙ, уның менән йәшәп ҡарағыҙ. Күренеп тора. Һеҙ эскән, теләһә нисек йөрөгән апай түгел”, тине.

Мәфрүзә аптырап ҡалды. “Әлләсе, мин улай иргә сығыу тураһында уйламаным. Өлкәнәйеп барғанда тыныслыҡта йәшәгем килә”,- тине. Тик теге ҡатын үҙенекен ҡуйманы. “Әйҙәгеҙ, мин һеҙҙе алып барып таныштырам ғына. Хужа барыбер төштән һуң ғына була. Мин үҙем алып барам һеҙҙе. Кире уйлаһағыҙ, бында килербеҙ”,-тип өгөтләне. Албырғап торған Мәфрүзәне сығарып машинаға ултырта ла һалды. Тиҙҙән улар ун саҡрымда ятҡан ауылға барып та еттеләр. Ысынлап ҙур, матур йорт икән. Эскә инделәр Ихатала оло йәштәрҙәге ир балта менән нимәнелер шаҡ та шоҡ килтерә. Ҡыҙын күреп туҡтаны, унан Мәфрүзәгә һынсыл ҡарашы ташланы. Өйгә инделәр. Бар ерҙә таҙалыҡ, тик ҡатын-ҡыҙ ҡулы етмәүе һиҙелеп тора ине. Йәһәт кенә сәй әҙерләп ебәрҙеләр. Әҙерәк ултырғас Әсмә һүҙ башланы: “Атай, яңғыҙ йәшәүе ауыр ти инең. Бына Мәфрүзә апай. Беҙҙә буш торған йортҡа инергә уйлай ине, һинең менән танытырырға алып килдем. Әгәр теләгегеҙ булһа, йәшәп ҡарағыҙ. Бергә-бергә күңеллерәк булыр”,-тине.

Ололар өндәшмәй ултырҙылар. Унан Мәфрүзә: “Ҡалып, йорт эштәрендә ярҙамлашып йәшәп ҡарайым әле. Килеп сыҡһа, йәшәр ҙә китербеҙ”,-тип ҡуйҙы.

Тәү ҡарамаҡҡа тыныс һәм баҫалҡы Сабит менән йәшәп китеүе ауыр булмай уға. Үҙенең телендә рәхәтләнеп һөйләшеүе, үҙ ризығын ашауына һөйөнөп бөтә алмай. Тиҙ арала йортто “ялт” итеп таҙартып ҡуя, көн һайын тәмле аштарын бешерә. Бер көн күрше-тирәне ашҡа ала. Унда күберәк яңғыҙ оло ҡатындар йәшәй икән. Ни өсөн янында ғына йәшәгән Сабит менән береһе лә яҙмышын бәйләмәген икән, тип уйлап ҡуя. Ә бер көн магазинға барғанда һатыусы: “Сабит ҡартҡа һине димләнеләрме? Нисә ай йәшәп ҡалырһың икән? Тағы ситтән алып килгәндәрҙер инде. Беҙҙекеләр уны урап үтә”,-тип күңеленә шом һалды.

Эсендәге тышында булған Мәфрүзә ҡайтып Сабитҡа был хәбәрҙе әйтеп, ни өсөн һатыусының улайтып әйтеүен һорай. Уныһы: “Көнләшеүҙән инде. Минең яңғыҙым яҡшы итеп йәшәп ятыуымды күрә алмайҙар”,- ти.

Олоғайған көнөндә урамда тороп ҡалған апай башҡа бындай хәлгә ҡалғыһы килмәй. Шуға күрә Сабиттан законлы никахҡа теркәлеүҙәрен һорай. Йәшермәй барыһын да һөйләп бирә. Бер нисә ай эсендә яҡынайып өлгөргән ир ҙә уны аңлай. Улар никахтарын теркәй. Тик Әсмә быны белеп ҡалып, икеһен дә пыр туҙҙырып әрләп китә. “Нимәгә кәрәк булды был һеҙгә? Ә һин, апай, маладис! Бар донъяны үҙеңә алырға булдыңмы?!” -тип ишекте шарт ябып сығып китә.

Ошо көндө Мәфрүзә апай Сабитының эсеүен беренсе мәртәбә күрә. Магазиндан араҡы алып ҡайтҡан ир уны ла бергә эсергә ҡыҫтай, тик ул баш тарта. Ярай, ҡыҙы өсөн көйгәндер, тип ҡуя. Тик иҫереп алғас, Сабиттың бөтөнләй икенсе кешегә әйләнеүен күреп ҡото оса. Ул бар нәмәне емерә, онтай, Мәфрүзәгә лә ҡул күтәрә. Ҡатын көскә ҡасып ҡотола. Өс көн ҡайта алмай, кәртәлә, мунсала ҡунып йөрөй ул. Дүртенсе көнөнә хәлһеҙләнеп ауған Сабитты күреп, уға ярҙамға ашыға. Тегеһе башҡа бер ҡасан бындай хәлдең ҡабатланмаясағы тураһында анттар бирә. Ҡатын ышана. Икәүләшеп яңынан донъяны рәтләп алалар. Әммә Сабит һүҙендә тормай: уның эсеп, күҙенә аҡ-ҡара күренмәй шашыныуы, ай һайын тиерлек ҡабатлана. Шул саҡта ғына Мәфрүзә уның ни өсөн яңғыҙ булыуын аңлай. Тик күнеп йәшәй, сөнки тағы ла ҡайҙалыр барырға, йорт эҙләргә хәле лә, теләге лә булмай. Улар Сабит менән дүрт йыл йәшәп ҡала. Бер эскәнендә ир бигерәк шаша. Уның балта тотоп аҙбарҙағы тауыҡтарҙың башын өҙә сабып йөрөүен күреп, Мәфрүзә йорттан сығып ҡаса. Күрше ауылға барып етеп Әсмәгә барыһын да һөйләй. Уныһы: “Тынысланыр әле, һинең малың түгел бит, сапһа -сапһын, бөтөрһә – бөтөрһөн”, - тип кенә ҡуя. Мәфрүзә тәүге көндә килеп танышҡан туғандарына барып йоҡлай. Икенсе көнөнә кис ҡайтырға була. Сабиттың бер ерҙә лә юҡлығын күреп, уны ипләп кенә эҙләй башлай. Уның кәртәлә аҫылынып торған кәүҙәһен табып, һушһыҙ ҡолай.

Әсмә атаһының һәләк булыуында Мәфрүзә апайҙы ғәйепләй, уның өйҙән сығып китеүен талап итә. Тик ул бер ҡайҙа ла китмәйәсәген белдерә. Ошо фажиғәнән һуң уның күҙҙәре насар күрә, ҡолағы ла яҡшылап ишетмәй башлай. Дүрт йыл эсендә был йортҡа ла үҙенең көсөн һалынғанын белдерә. Әсмә ҡасандыр үҙе өгөтләп атаһы менән таныштырған апайҙы судҡа бирә. Шулай ҙа хөкөм ҡарары Мәфрүзә апайҙы яҡлап сыға. Сөнки ул мәрхүмдең законлы ҡатыны.

Һаулығы бөткән апай йортло булыуынан шатланырлыҡ хәлдә түгел. “Ауылда өйҙө еңел генә һатып булмай шул. Булһа, бер бүлмәле фатир алып сығып китер инем. Сөнки хәҙер өйөм булғанын белгәс, ҡалалағы улым менән киленем дә мине килеп тапты, ейәнде ебәрә башланы. Маңлайыма яҙылған яҙмышым шулмы ни? Мин барыһынан да – улым менән киленемдән дә, ауылдағы кешеләрҙең ҡырын ҡарашынан да шул тиклем арыным”, - тип илай ул.

Бала саҡтан тормоштоң тик әсеһен генә татыған апайға яҙмыш ҡалған көндәрендә мәрхәмәтлерәк булыуын теләргә генә ҡала...

Гүзәл Иҫәнгилдина.

Әхлаҡи күҙлектән сығып, исемдәр үҙгәртеп алынды.