Тәҙрәләре уның тарих һөйләй

Тәҙрәне ҡайырып, тарих үҙе ҡарай… Һүҙем Баймаҡ районының Юлыҡ ауылы уртаһында туҙып барған боронғо, әммә елдәр шауҡымына, ҡар-ямғырға бирешмәйенсә, тормош ауырлыҡтарын үҙ иңендә татып, ауылдаштары менән бергә ҡайғыларҙы күтәреп, уларҙың тормошон һис бер һүҙһеҙ генә күҙәтеп торған өнһөҙ ике ҡатлы йорт тураһында булыр.

Таң әтәстәре ҡысҡыра,

Әллә таң ата микән?

Тәҙерәнән ҡарап тора,

Ғәлиәбаныу һылыуым, иркәм,

Әллә ярата микән?

Ошолайтып мөңгөрҙәнем дә уйға ҡалдым… Был йыр – мөхәббәт йыры. Мөхәббәт ул – иман! Мөхәббәт ул – мәңгелек! Ер йөҙөнә күпме Ғәлиәбаныуҙар тыуҙы, күпме Хәлилдәр килеп китте. Ошо йырҙы күпме ғашиҡ йәндәр бер-береһенә йырланы, күпме йәш йөрәк уны яңыртты һәм ул бөгөнгә тиклем беҙҙең күңелдәрҙә. Ошондай ҙа киң танылыу яулаған, оҙон ғүмерле пьеса булды Мирхәйҙәр Фәйзиҙең “Ғәлиәбаныу”ы. Ә беҙ уның тарихын, яҙылыу тарихын беләбеҙме һуң?

Күптәрҙең йөрәген яулаған был пьесаның тыуған урыны – Баймаҡ районындағы Юлыҡ. Бик боронғо ауыл. Ошо пьесаның авторы Мирхәйҙәр Фәйзиҙең Юлыҡҡа килеп юлығыуына шул яҡтарҙа алтын сығарыу эштәрен алып барыусы данлыҡлы Рәмиевтәр сәбәпсе була. Ул осорҙа Ирәндек буйҙарында алтын табыу приискылары булдырып, төбәктә башҡа бик ҙур хужалыҡ эштәрен йәйелдереп ебәргән атаҡлы Рәмиевтәр үҙҙәре Юлыҡ ауылына 1862 йылда килеп төпләнә. Мөхәмәтсадиҡ Рәмиев ике улын – Шакир һәм Закирҙы – эйәртеп, ҡатыны Гәүһәр менән Ырымбур далаларынан Юлыҡ ауылына күсенеп килә. Ауыл уртаһында таштан төҙөлгән ике ҡатлы йортта йәшәйҙәр. Йортонда тирә-йүнгә йән биреп торған берҙән-бер китапхана булдыра. 1919 йылда Закир Рәмиев, ошо китапханала эшләргә тип, Ырымбурҙан Мирхәйҙәр Фәйзиҙе алып ҡайта. Рәмиев сит илдәрҙән китаптар алдырта, китапхана заманына күрә бик бай була. Аҙнаның өс көнө ирҙәр өсөн тәғәйенләнһә, ике көнөндә ҡатын-ҡыҙҙар йөрөгән бында.

Ырымбур далаларынан килеп төшкән Мирхәйҙәр Фәйзиҙе Юлыҡ ауылының тәбиғәте хайран ҡалдыра. Оҙон тау уның иң яратҡан урыны була. Шишмәнән сыҡҡас та, сәскәле оҙон үр китә, ә тирә-яғы – урман, йәшел хәтфә, болонлоҡ. Ошо ерҙәр йәш егеттең уй-хисенә, йөрәк тибешенә бәйләнгән дә инде. Бәлки, хозур тәбиғәт ҡосағы уның ижадына тәьҫир иткәндер?
Был пьесаны яҙырға дәртләндергән тағы бер сәбәп бар. Ул – ауылдың иң оҫта гармунсыһы Вафа исемле йәш егет. Ул ваҡытта Юлыҡ ауылы егеттәрен Ырымбурға һалдатҡа ҡаралырға ебәрәләр. Ике йәш егет ошонда танышып, дуҫ булып китә. Фәйзи Вафаның өҙҙөрөп гармунда уйнауын бик ныҡ оҡшата, уның янынан китмәй. Һәм уны үҙенең пьесаһына төп герой итеп һайлай. Шулай итеп “Ғәлиәбаныу” пьесаһы ярала…
Ауыл йәштәренән айырылып торған гармунсы егет Вафа Хәлилгә әүерелеп китә. Ә ябай ауыл ҡыҙы Гөлсирә уның һөйгән ҡыҙы Ғәлиәбаныуҙы уйнай.

Йылдар үтә тора, быуат алмашына… Уларҙың күптәре юҡ инде хәҙер. Гөлсирә оҙон ғүмерле була, олоғая. Әммә шул әбейҙең урамдан бер үтеп китеүе үҙе бер йәм ине. Уның кеүек, йорт та ҡартайҙы... Әммә әле лә тора! Ауыл уртаһында таушалып, заман менән бергә ҡартайып туҙған йорт әле булһа текә, ғорур баҫып, шул замандың берҙән-бер тере шаһиты булып тора.

Ә миңә ҡалһа, уның йәне бар… Тәҙрәне ҡайырып, тарих үҙе ҡарап торғандай! Тик әйтергә теле генә юҡ. Ул бит барыһына ла шаһит! Ауыл халҡының яҙмышына, үткәненә, бөгөнгөһөнә. Киләсәктә лә ул шулай торорға тейеш! Ул бит үҙе бер һәйкәл! Донъяла ниндәй генә “рок”, “рэп”тар үтмәһен, Ғәлиәбаныу менән Хәлил йырлаған ябай ғына мөхәббәт йыры тынмаясаҡ. Шулай булғас, ни өсөн әле заманында ауыл клубтарын дер һелкеткән “Ғәлиәбаныу” пьесаһының авторы Мирхәйҙәр Фәйзиҙең үткән юлы онотолорға тейеш? Ниңә әле уның ошо тарихи пьесаны ижад иткән йорто емерелергә тейеш? Был бит үҙе тарих! Быға тиклем китапхана йортон нисек булһа ла һаҡлап килгәндәр бит. Ә бөгөн ни өсөн хәстәрлек күрһәтелмәй? Үткән мнән бөгөнгө – киләсәктең пар ҡанаты ул. Үткәндәрҙе яҡтыртып, кеше тейешле һығымта яһай, артабан йәшәр өсөн фәһем ала.

Нурзиә ӘБДРӘШИТОВА,

Башҡортостандың халыҡ артисы.

Баймаҡ районы.